20.03.2015 «Килендәшем «Йәшлек»те уҡып, бәлки, мине ғәфү итер…»

Аҙаҡ балаларҙан ентекле һорау алам: «Атайығыҙ кем менән һөйләште? Еңгәгеҙ менән бергә һөйләшеп торҙомо?». Эскерһеҙ балалар ни күргән, ни ишеткән – бөтәһен тәфсирләп һөйләй: «Атай Самат ағай менән һөйләште. Юҡ, еңгә беҙҙең менән уйнаны, беҙҙе тәм-том менән һыйланы, атай менән һөйләшмәнеләр». Айбулат иһә ныҡ үҙгәрҙе. Йыш уфтана, тик торғандан уйға бата, төндәрен йөрәген тотоп, йоҡлай алмай сыға. Киленде күрһә – әүәлгесә атларын, әйтерен онотоп, шаҡ ҡата. Нимә тапҡан бер йәмһеҙ ҡарасманда, тип мин оторо енләнәм, иремде ҡыҙғаныуҙан хәлдән таям.
– Шулай ныҡ йәмһеҙ инеме ни? – тәмләп, хисләнеп һөйләгән Сайманы бүлдерәм.
– Кемгә нисектер инде, – һорауыма иҫе китмәй. – Миңә ҡалһа, ябай ғына ауыл ҡыҙы. Маҡтана, тип уйламағыҙ, бына минең бар ерем килешле: буйым да бар, билем дә урынында, аҡ йөҙлөмөн, сәсем осаға тиерлек етеп тора, юҡҡа ғына беҙҙе, Айбулат менән мине, матур пар, тимәйҙәр. Ә килендәштең, буй тиһәң, буйы юҡ, төҫ тиһәң төҫө юҡ… Ҡыҫҡа сәсле, ҡара тут йөҙлө… Ни аш-һыуға ҡулы килешмәй – бешеренеүенең бөтөнләй рәте юҡ. Хатта бала табырға ла эшкинмәй.
– Ирҙәрҙе ҡаратырлыҡ булғас, барҙыр ҙа инде берәй ыңғай яғы, – нишләптер Сайманың килендәшен йәлләнем, яҡлашҡым килде, һиҙмәҫтән үҙемдең ҡыҫҡа сәсте һыйпап ҡуйҙым.
– Һы, – тип аптыраны Сайма трубканың теге яғында. – Әлләсе… Көлә белә инде.
– Аңламаным, нисек инде көлә белә?
– Матур көлә! – Сайманың тауышы ҡырыҫланды. – Башын бер яҡҡа ҡыйшайтып, бит остарын соҡорайтып көлһә, Айбулаттың да, Саматтың да иҫе китә лә ҡуя. Әйткәндәй, Самат үҙенең йөрөмтәллеген ташламағайны. Быны таныш-тоноштар аша ишетеп белгәс, эсемдәге яуыз ҡорт, уға шул кәрәк, тип кинәнестән устарын ыуғандай булды. Бер көн Айбулат Саматтарға китте лә, батты. Оҙаҡлағас, артынан эҙләп киттем. Барһам, Айбулат Гөлсинәне иңбашынан ҡосаҡлаған да, арҡаһынан һыйпап тора. Көпә-көндөҙ тиерлек, яландай шар асыҡ урында! Иремде ҡыҙғаныуҙан күҙем тоноп китте, аңым томаланды – осоп барып килендәштең иңбашына йәбештем, уны иремдән йолҡоп алып, ситкә эттем: «Ҡустыһы етмәгән, инде ағаһы кәрәкме? Оятһыҙ, хәшәрәт һин!». Тағы ла өҫтөнә барып ҡуна инем, ирем мине тотоп алып ҡалды: «Ни эшләйһең һин, тыныслан! Аҡылыңа кил!». Ысҡынырға маташып тыпырсынып, әллә нимәләр ҡысҡырып, оятһыҙ һүгенеп бөттөм. Күҙе ҡыҙарған Гөлсинә Айбулатҡа бер генә тултырып ҡараны ла, бәләкәй өйҙәренә инеп юғалды. Айбулат уның артынан шундай бошоноп ҡарап ҡалды, әйтерһең дә, араларында ер убылды. Шунан миңә табан боролоп: «Аҡылдан яҙып бараһыңмы әллә? Тыйыл», – тип ҡарт бабайҙар кеүек ауыр баҫып өйөбөҙгә табан атланы. Ләкин мин атыла башлаған вулкан һымаҡ, эсемдәге бысраҡты тулыһынса бушатмайынса туҡтаманым. Өйгә ҡайтҡас, уны ла, килендәште лә, яҙмышымды ла яманлап, әрләштем, иланым, балаларҙы иреш-талашҡа ҡыҫтырҙым, һауыт-һабаны ваттым. Әйтеремде әйтеп, ҡаршы һүҙ ишетмәгәс, арып йоҡлап киткәнмен. Төндә һыуһап килеп торһам, ир өйҙә юҡ! Был тағы Гөлсинәгә киткән, тип яһилланып урамға килеп сыҡҡайным, мунсанан иремдең йырлаған тауышы ишетелде. Һып-һыуыҡ мунсала бер үҙенән бер үҙе йырлап ултырасы! Ғүмерҙә йырламаған кеше йырлаһын әле… Барып инеп мунса эсен ҡыйратырға уйланым да, кинәт башыма ҡурҡыныс уй килде: «Әллә ирлек намыҫына тейгәнгә, үҙенә-үҙе ҡул һалырға йыйынамы?». Йөрәк «жыу» итеп ҡалды, тәнем зымбырланы. Ен-пәрей һымаҡ мунсаға килеп индем: «Һин нимә эшләп ултыраһың бында? Ҡайт, йоҡла!». Ул мине һис тә көтмәгәйне, ахыры (хисләнеп, йомшарып ултырғандыр), бер килке ни әйтергә белмәй ултырҙы… Өндәшмәй мунсанан сыҡҡанында ҡулында ниндәйҙер дәфтәр барлығын аңғар­ҙым. Икенсе көндө бар эште ситкә ҡуйып, шул дәфтәрҙе эт булып эҙләнем. Эҙләй торғас, таптым бит!
– Их, Мата Хариҙы үҙегеҙҙә әрәм иткәнһегеҙ! – түҙмәнем, тел шартлаттым.
– Нисек инде?
– Һеҙҙән яҡшы шымсы сығыр ине, йәғни шпионка, – әйттем дә, Сайманы үпкәләтеп ҡуймайым, тип шөрләп, һалпы яғына һалам ҡыҫтырырға ашыҡтым, – шымсылыҡ өсөн дә һәләт кәрәк бит ул. Штирлиц кеүек булырға.
– О-о, эйе, – кинәйәне әллә аңламаны, әллә аңламағанға һалышты. – Дәфтәрҙә, беләһеңме, нимә ине?
– Шиғыр!
– Ҡайҙан белдең? – Сайманың аптырауы хаттин ашҡайны.
– Шулайҙыр, тип тоҫмаллағайным, ысынлап та шиғырмы?
– Эйе. Бер түгел, бер нисә шиғыр! Һәм барыһы ла шул Гөлсинәгә арналған! Миңә, уның балаларының әсәһенә, түгел, бер хәстрүш бисәгә! Бер шиғырҙан Гөлсинәнең ауырлы икәнен самаланым – ирем уны тулышҡан бойҙай, тулған ай менән сағыштырған. «Кескенә Гөлсинә булыр, ә бәлки яҡшы ул тыуыр» тип яҙған шағир ғәләмәте! Был юлдар­ҙы уҡығанда тәнем ут булып янды. Шиғырҙарҙы уҡып та бөтмәйенсә, дәфтәрҙе йолҡҡослап, ергә һалып тапап, Саматтарға елдерҙем. Мине күрмәй, арты менән кер элеп йөрөгән килендәшемде барып етеү менән бәреп йыҡтым да, типкесләнем. Башын түгел, эсен ябырға маташҡанын күреп, айырата яһиллыҡ менән ҡорһағына бер-ике тапҡыр типтем: «Минең йөҙөмдән көлөп, иремдән бала табырға ятаһыңмы? Ирек бирмәм!». Килендәшемде туҡмаған өсөн яуапҡа тарттырырҙар, хөкөм итерҙәр, тигән уй ҙа башыма килмәне, аҡылдан яҙған, тип дауаханаға ябыр­ҙар, тип тә уйламаным. Ул мәлдә иремде ҡыҙғаныуҙан ни ҡылғанымды ла белмәнем. Яңы урамда йәшәүселәр һирәк ине, шуға килендәшемде туҡмағанды бер әҙәм дә күрмәне. Ә бәлки, күрһәләр ҙә, өндәшмәгәндәр­ҙер. Кеше ҡурҡаҡ бит ул.
– Һеҙ – ҡурҡыныс кеше… – тип кенә әйтә алдым.
– … Беләм. Тик, ни эшләйһең, ҡылғанды кире ҡайтарып булмай. Аҙаҡ ап-аҡ ҡағыҙ кеүек Айбулат ҡайтты. Ни эшләнең һин, тип өҫтәлгә һуҡты ла, күҙҙәренә йәш алып: «Беҙҙең арала бер нәмә лә юҡ, аҡылһыҙ! Гөлсинә Саматтан ауырлы ине бит…» – тип сығып олаҡты. Яуыз телемә баш була алмай, эй, бар әйҙә кәнтәйең янына, тип артынан ҡысҡырып тороп ҡалдым. Төн уртаһында лаяҡыл иҫерек ҡайтты. Мине карауаттан өҫтөрәп торғоҙҙо: «Һинең белгең килә ине бит, хәҙер белерһең!» – тип ҡысҡыр­ҙы. «Шаулама, балаларҙы уятаһың», – тинем, эстән ҡурҡһам да, тыштан һыр бирмәҫкә тырыштым. «Уянһындар, әсәйҙәренең кем икәнен белһендәр, – тиһә лә, тауышын кәметте. – Тыңла! Мине армияға алып киткәндә, хәрби комиссариат янынан ике ҡыҙ үтеп бара ине. Береһе шул тиклем матур ихлас көлә! Шул мәлдә йөҙөнән нурҙар сәселәме ни… Мине күрҙе лә йылмайҙы, ҡул болғаны. Шул һылыуға ғашиҡ булдым да ҡуйҙым. Мине оҙатырға килеп, үҙ-ара ҡайнашҡан туғандарҙан шым ғына айырылып, шул ҡыҙҙарҙы ҡыуып еттем. Әйҙә, танышайыҡ, тинем. Ҡыҙҙарҙың береһе, беҙ урамда танышмайбыҙ, тип иренен турһайтты, ә икенсеһе, йылмаяғы, әйҙә һуң, минең исемем Гөлсинә, тип көлдө. Исемемде әйттем дә, егетең бармы, тип һораным. Ул, юҡ, тип яуапланы. Юҡ түгел, бар, ул – мин, тигәйнем, ихлас көлдө. Насар итеп түгел, ә үҙ итеп көлдө. Икенсе райондан ине ул, әхирәтенә ҡунаҡҡа килгән икән. Ғәләмәт инде: уға ҡараған һайын ҡарағым, көлдөргөм килде, үҙемдең ҡыйыулыҡҡа аптыраным. Шәп кенә адресыңды яҙ, хеҙмәт итеп ҡайтам да, өйләнәм һиңә, тинем. Кәрәк саҡта ҡул аҫтында ҡағыҙы буламы һуң?! Шунда торған берәүҙең «Беломорканал»ының бер ситен йыртып уға тотторғайным, ул тиҙ генә адресын сыймаҡланы. Хушлашып китә бирҙе лә, мин һине Өфөнән оҙатырмын да, көтөп алырмын, тип хәйерле юл теләне. Һәм йылмайҙы… Һин уның нисек йылмайғанын күрҙеңме? Тик ул ғына шулай йәнде иретерлек итеп йылмая белә...». Әйтәм дә, арағыҙҙа нимәлер бар ул һеҙҙең, тип асыуланырға уйлағайным да, иҫерек иргә телләшергә ҡурҡтым. Ә ул һорауына минән яуап көтмәне, хистәренә бирелеп йылмайып, һүҙен дауам итте: «Беҙҙе теҙелергә саҡырҙылар, йәһәт кенә туғандар менән хушлашып, автобустарға тейәлдек. Урынлашҡас, адресты ҡарар өсөн ҡулды кеҫәгә тыҡтым. Ә адрес яҙылған ҡағыҙ юҡ! Бар кеҫәләрҙе аҡтарҙым, рюкзактың аҫтын-өҫкә әйләндерҙем – ҡағыҙ киҫәге зым-зыя юғалғайны. Туғандар менән хушлашҡанда төшөп ҡалды, күрәһең. Адресты түгел, бәхетеңде юғалттың бит һин, иҫәүән, тип Өфөгә барып еткәнсе үҙемде ашап барҙым. Шулай ҙа йыйылыу пунктына килер, тағы уны күрермен, тип нисек өмөтләнгәнде белһәң! Әммә ул килмәне… Онотманым мин уны. Ҡасан да булһа осрашырбыҙ, тип ышандым. Әллә нимә өсөн түгел, былай, йөрәкте ҡыуандырыр өсөн генә. Тик үҙемдең ҡустым уға өйләнер, тип кем уйлаһын? Махсус рәүештә шулай ике кешене осраштырырға ниәтләр­һең, әммә килеп сыҡмаҫ, ә яҙмыш кешеләр менән уҫал шаяра. Гөлсинә менән рәхәтләнеп, туйғансы һөйләшкәнем дә юҡ бит минең. Ә шундай һөйләшкем килә… Ә һин мине унан ҡыҙғанаһың…». Түҙмәнем, ауыҙығыҙҙы ауыҙ­ға терәп, ҡосаҡлашып торғансы, һөйләшер инегеҙ, кем һеҙҙе тыйған, тип пәрей затым сыҡты. «Һы, уны әйтәһеңме, – ти ирем, – мин уларға барғанда, Самат өйҙә юҡ ине, шуға бер үҙем булһа ла таҡталарҙы йыштым. Инде эште тамамлап ҡайтырға йыйынғайным, ҡапҡа эсен таҙартҡан Гөлсинә, Самат тағы ситтә ҡунды, тип илап тора: «Мин кисә табипҡа барҙым, ул ауырға ҡалыуымды раҫлағас, Саматты ҡыуандырайым, тигәйнем, ә ул кемдеңдер итәге араһында аҙашып, ҡайтмай йөрөй...». Ҡустыға йән көйөп, мине йылмайыуы, көлөүе менән әсир иткән һылыуҙы йәлләп, ни эшләргә белмәнем дә, ҡосаҡланым. Ҡыуанысын уртаҡлашҡым килде, уны бәпәйҙе әүрәткәндәй йыуатырға иттем. Ул балалар кеүек саф ҡына бит. Ә һин килеп эште боҙҙоң… Эх-х… Ҡайҙан һиндә был яуызлыҡ, улай түгел инең дәһә… Ҡылдың ҡылыҡты…». Ул өҫтәл артында ултырған килеш йоҡлап китте… Икенсе көндө килендәшемдең дауаханала ятыуын ишеттем. Мине милиция килеп һаҡ аҫтына алыр, тип дер ҡалтырап йөрөнөм, ләкин артымдан килеүсе булманы. Дауаханаға барырға бер-икене уҡталдым да, бара алманым. Аҙаҡ ишетеүемсә, Гөлсинә барыһына ла баҫҡыстан йығылып төштөм, тигән (дөрөҫлөктө Айбулатҡа ғына сискән). Уның ауыры төшкәйне. Дауахананан сыҡҡас та, Гөлсинә үҙ яғына ҡайтты ла, башҡа әйләнеп килмәне. Бына шулай… Самат икенсе ҡатынға өйләнеп, балалар үҫтереп йәшәп ята. Ә минең ир эскегә һалышты.
– Бергә йәшәйһегеҙме?
– Эйе, ҡайҙа барайыҡ инде… Ниндәй дан ирҙе юҡҡа сығарҙым, тип үҙемде әрләүҙән бер фәтүә лә юҡ. Өҙөк-йыртыҡты ямап, тартып-һуҙып йәшәп ятҡан булабыҙ. Был ваҡиғаларға тиҫтәнән ашыу йыл үтте бит инде, оноторға ла кәрәк ине, әммә хәтерҙән сыҡмай, киреһенсә, йылдан-йыл улар асығыраҡ йөрәкте талай бара. Тәүҙә үҙемде аҡлаһам да, кешене ерле юҡтан рәнйетеүемде ярлыҡарлыҡ түгел, килендәшем генә кисерһә ярар ине! Иргә сығып, балалар табып, бәхетле йәшәһен, тип иртәле-кисле теләйем. Гел дә гөлдәй ҡыҙҙарымды Гөлсинә урынына ҡуям да, ҡурҡып китәм: берәйһе балаҡайҙарымды, мин Гөлсинәне рәнйеткән кеүек, рәнйетһә, нисек йәшәрмен?! Тырнаҡ менән дә сиртмәй бәпләп кенә үҫтергән аҡҡоштарымдың аҡ ҡына тәндәренә кемдер бысраҡ аяғы менән типһә, йөрәгем нисек шартламай түҙер? Эй, илаһым…
Телефон трубкаһында илау ишетелде. Күрәһеләрегеҙ алдалыр әле, тип әйтергә уҡталғайным да, ул хушлашмай, кинәт бәйләнеште өҙҙө. Иҫәңгерәгәндәй ултырғандан һуң, номерын ҡара исемлеккә тыҡтым да, трубканы һүндереп, ситкә үк бәреп ҡуйҙым. Бер ҡасан, бер кемде ғәйепләмәйем, тиһәм дә, бысраҡҡа йоғонғандай, бит-ҡулды йыуғым килде. Өҫ-башты таҙартырһың да, ә һөйләшеүҙен һуң күңелдә тороп ҡалған ерәнеү тойғоһон нисек йыуып төшөрөргә икән?


Баныу ҠАҺАРМАНОВА.
* Бөтә исемдәр үҙгәртелгән.