13.04.2016 Припять ҡалаһын радиациянан таҙартыу (Чернобыль АЭС-ындағы фажиғәгә - 30 йыл)

Беренсе фотоны ҡарайыҡ.
Вертолеттан төшөрөлгән фотола 1986 йылдың яҙы йәки йәйендәге Припять тулыһынса тиерлек күрһәтелгән. Ҡала йыйнаҡ ҡына, һәр береһе ҙур квартал хасил иткән биш микрорайондан торған. Ҙурлығы буйынса ул Минск йәки Киев кеүек ҙур ҡалаларҙың “спальный” - кеше тик йоҡларға ҡайтҡан районы менән бәрәбәр. Шулай ҙа дезактивация эштәре ҙур күләмдә башҡарылған һәм күп көс талап иткән. Фотолағы биләмәләлә йөҙәр тонна тупраҡ сығарылған.


Ә бына икенсе фотола Припять ҡалаһының картаһына күҙ һалайыҡ. Унда ҡаланың ЧАЭС-ҡа ҡарата урынлашыуын һәм микрорайондарҙы күрергә мөмкин. Ҡыҙыл уҡтар шартлауҙан һәм аҙаҡ графит яныуҙан һуң барлыҡҡа килгән радиоактив төтөндөң таралыу юлдарына ишаралай. Припятҡа уңыш йылмайған тиергә мөмкин – авария көндәрендә ел ҡаланы ситләтеп иҫкән. Ошо сәбәп менән көслө радиация ағымдары төньяҡтан һәм көнбайыштан киткән. Аҙаҡтан уларҙы Төньяҡ һәм Көнбайыш эҙҙәре тип исемләгәндәр. Әгәр ҙә ел ҡалаға туранан-тура иҫһә, 26 апрелға ҡараған төндә үк ҡала халҡы тиҙ арала нурланыш ауырыуына дуҫар булып ҡырылыр ине.
Радиация елдәре Припятты ситләтеп иҫеүгә ҡарамаҫтан, 26 апрель кисенә табан фон сәғәтенә 1 рентген тәшкил иткән. Был иһә тәбиғинән 70-100 мең тапҡырға артыҡ.


Кешеләр ситкә күсерелгәс, Припять ябыҡ тораҡ пункты статусын ала. Ҡалаға инер өсөн махсус пропуск күрһәтергә кәрәк була; улар төрлө рөхсәт кимәлен күрһәтә — «Пропуск в Чернобыль», «Пропуск в Припять», «Пропуск везде». Ҡаланы уратып тимерсыбыҡтан кәртә ҡуялар һәм унда сигнализация ҡуйыла. Эскә үтер өсөн КПП аша документ күрһәтергә кәрәк. Сит кеше Припять биләмәһенә инә алмаған.
Аҙаҡтан ғына, Союз бөткәс тәртип яғы аҡһай башлай. Мародерҙар йөк машиналары менән инеп металл артынан һунар итә башлай. Әле лә был дауам итә.


Дезактивация эштәрен ике төргә бүлергә мөмкин – биналарҙы радиоактив саңдан йыуып таҙартыу һәм тупраҡ ҡатламын алыу. Бынан тыш фатирҙарҙағы әйберҙәрҙе махсус күмеү урындарына - могильниктарға оҙатыу ҙа булған. Фотоларҙа “Юпитер” заводы дөйөм ятаҡтары биналарын таҙартыу күрһәтелгән. Был тирәлә радиация фоны ныҡ юғары булып, әле лә һаҡлана.


Биналарҙы янғын һүндереү машиналары ошолай итеп һиптертеп йыуғандар. Ҡайһы берендә ябай һыу ҡулланылған, тигеҙ урындарҙа махсус полимер состав һиптерткәндәр. Уны кипкәнен көтөп, һыҙырып алғандар – радиоактив өлөшсәләр пленкаға эйәреп сыҡҡан.
Бетон һәм кирбес радиацияға бирешмәй, өҫтөн генә йыуыу етә. Ә бына металл үҙенә һеңдерә һәм уға дезактивация үткәреп булмай.



Эшселәр машинаның һыу багын тултырырға әҙерләнә



Янғын һүндереү машинаһы бинаны йыуа. Фотола күренеүенсә һыу ағымы 9 ҡатлы йорттоң өҫкө ҡаттарына барып етерлек көс менән этәрелә. Аҫҡы ҡаттарға кәмерәк көс ҡулланылған – юғиһә һыу бар тәҙрә быялаларын ярған.



Янғын һүндереүселәрҙең техникаһынан тыш, Припять биналарын йыуыуҙа БелАЗ шассиһындағы УМП-1 һыу ҡойоп йыуыу машинаһы ла ҡулланылған. Һүрәттә күренеүенсә ошондай машина ҡаланың Беренсе һәм икенсе микрорайондары араһынан үткән Ленин проспектын йыуа.
БелАЗды тәүҙә 16 ҡатлы йорттарҙы йыуыуҙа ҡулланып ҡарағандар, ләкин һыу компрессоры бик көслө һыу ағымы биргән. Һөҙөмтәлә 10-12-се ҡаттарҙағы тәҙрә быялалары селпәрәмә килгән.



Биналарҙы йыуғандан һуң сираттағы этап башланға. Радиоактив саң ҡунған тупраҡты һыҙырып алыу эше байтаҡҡа күләмлерәк булған.
Ҡайһы бер урында ошондай бульдозерҙар эшкә ҡушылған. Ул көрәге менән тейешле ҡалынлыҡта – күп осраҡта 30-40 сантиметрҙа тупраҡты ҡырған һәм өйгән.


Шулай ҙа күбеһенсә тупраҡ һыҙырыу кеше көсө менән башҡарылған. Һүрәттә – дезактивация хеҙмәте һалдаттары Беренсе йәки икенсе микрорайондағы дөйөм ятаҡтар янында көрәктәр менән КаМАЗ-5511 үҙбушатҡысы кузовына тупраҡ тейәй. Аяҡтарында ОЗК бахилалары, бер нисәүһенең өҫтөндә кизе-мамыҡ фуфайка, ҡалғандары ОЗК-ның плащын ябынған.


Балалар баҡсаһы биләмәһендә эш ҡайнай. Өҫкә ҡалҡҡан бордорҙар тупраҡтың шаҡтай ҡалынлыҡта әрселеүен күрһәтә.


Мәктәп янында


Йөк тейәгес МАЗ-5335 үҙбушатҡысына тупраҡ тейәй. “Юпитер” заводы янында тип әйтергә мөмкин – бында радиация күләме ныҡ ҙур була.


Эшселәр тупраҡ һыҙырғанда тәпке лә ҡулланған. Уртала дозиметрсы ДП-5 дозиметры менән экспозиция дозаһын үлсәй.


Сәскә түтәленең һул яғы таҙартылған, уң яғы әлегә бысраҡ.


Припять ихаталарының берәүһендә. КрАЗ үҙбушатҡысы, автотейәгес күренә. ЮМЗ экскаваторы ла кадрҙа урын алған.


Балалар баҡсаһы биләмәһендә махсус комиссия үлсәүҙәр яһай. Нимәһе ҡыҙыҡ – баҡса бинаһы тәҙрәләре полиэтилен шыптыр менән тыштан көпләнгән. Күрәһең унда 1986 йылдың йәйендә-көҙөндә авария эҙемтәләрен бөтөрөүселәр йәшәгән һәм пленка өҫтәмә рәүештә радиоактив саңдан һаҡлаған.
Ә бына һул яҡтағы күп ҡатлы йорттоң тәҙрә быялалары ни өсөндөр селпәрәмә килгән. Ел һуҡҡанмы, әллә янғын һүндереү машинаһынан сыҡҡан һыу ярып бөткәнме – быныһы билдәһеҙ.


Фотоның сифаты насар булһа ла бында фатирҙарҙы таҙартыу эше күренә. 1986 йылдың көҙө ахыры – йорт буйына трактор арбаһы йәки йөк машиаһы ҡуйыла, тәҙрәләрҙән әйберҙәрҙе ташлайҙар. Аҙаҡтан радиациялы әйберҙәр могильниктарға алып барып ерләнгән. Фатирҙарҙа диван-стенка, шкаф кеүек мебель ғына ҡалған.