20.03.2015 «Килендәшем «Йәшлек»те уҡып, бәлки, мине ғәфү итер…»

йәки «Артыҡ көнсөллөгөм арҡаһында ҡылған ҡылығым ун йыл инде күңелемде эт кеүек талай».

«К. районында «Йәшлек»те күп кеше алдырамы?» – ят ҡатындың тәүге һорауы шул булды. Яҡынса күпме яҙылыусыбыҙ булғанын ишеткәс, ауыр һулап ҡуйҙы. Хушлашты. Һуңынан, оҙаҡ ҡына ҡыймай йөрөгәндән һуң, ахыры, яңынан шылтыратты. Ысын исемен әйтмәне, Сайма*, тиерһең, тине:
– Элекке килендәшем шул районда йәшәй, – артабан ни әйтергә белмәгәндәй байтаҡ шым торҙо, әллә бәйләнеш өҙөлдөмө, тип трубканы һалырға ла уйлағайным, ул тағы телгә килде, – бәлки, ул «Йәшлек»те алдыралыр, гәзит аша ғәфү үтенергә ине миңә унан…
Асыҡланыуынса, килендәше социаль селтәрҙәрҙә теркәлмәгән, Сайма уның телефонын да белмәй. Үҙенә тыныслыҡ тапмай, гәзит аша булһа ла килендәшенән кисереү һорарға теләгән ҡатын, мәҡәләне уҡыһа, таныр, тип өмөтләнде:

– Туҡмап харап иттем мин уны… Эсенә тибеп, балаһын төшөрттөм, хәҙер шуға үҙемде үҙем күрә алмай йәшәйем…
Был һүҙҙәре менән шаңҡытҡан Сайма килендәше менән булған хәлде тасуирлағанда, ваҡиғалар таҫмаһын бер алға күсереп, бер кинәт артҡа китеп, фекер ебен сырмалтып, өҙөп, мине ҡаңғыртып бөттө. Шулай ҙа һөйләм һайын тиерлек аныҡлап һорауҙар бирә торғас, хәлдең айышына яйлап төшөндөм.
Сайманың ире Айбулат менән килендәшенең ире Самат – ике туғандар (әсәләре бер туған). Әсәйҙәренә оҡшап ҡара һылыу егеттәр­ҙең йәш айырмаһы ҙур түгел, етмәһә, икеһе лә ғаиләләрендә берҙән-бер ир бала, шуға ла бәләкәйҙән гел бергә ҡатышып, айырылмаҫ дуҫтар булып үҫкәндәр, ҙурайғас ҡына аралары һыуынған – быға Сайма булышлыҡ иткән. Сайма – ҡала ҡыҙы, каникул һайын Айбулаттар йәшәгән ауылға өләсәләренә килгән. Бала саҡта аралашмаһалар ҙа, һуңынан, өлкәнәйгәс, Сайма менән Айбулат өйләнешкән.
– Минең ирем – етди, ҡырыҫ, аҙ һүҙле кеше, ә Самат ҡәйнеш көләкәс, хәбәрсән, һәр кемде ауыҙына ҡарата ла ҡуя, айырыуса ҡыҙҙар уны күрһә, йығылып китә ине, – тип тормоштарын бәйән итте Сайма. – Ләкин ҡәйнеш өйләнергә ашыҡманы, ҡыҙҙарҙы бирсәткә кеүек алмаштырыуын белде. Ата-әсәһен аптыратып, киленегеҙ, тип өйөнә ҡыҙҙар ҙа килтергәне булды, ләкин береһе менән дә эштәре никахҡа тиклем барып етмәне. Шуға ла Өфөгә сығып киткән Саматтың өйләнеүе тураһындағы хәбәргә артыҡ ышанманыҡ. Буш һүҙҙер, тинек. Тап шул мәлдә Себерҙә йәшәгән апайымдар иремә аҡсалы эш тапты. Ғаиләбеҙ менән ҡубып сығып киттек (беренсе ҡыҙыбыҙға ике йәш ине ул ваҡытта, икенсеһенә ауырлы инем). Туйға бара алманыҡ, Гөлсинә исемле киленде күрмәй ҡалдыҡ. Йыл да ауылға ҡайтып булманы, ҡайтһаҡ та, Саматтарҙы тура килтермәнек. Дүрт йылдан ғына отпускыларыбыҙ бер ваҡытҡа эләкте. Ҡайтыуыбыҙҙы ишеткән Самат ҡатыны менән килеп етте (балалары юҡ ине). Ирем ишектән килеп ингән йәш ҡатынды күрҙе лә шып туҡтаны. Күҙен асалаҡ-йомалаҡ итеп торғанында Самат уны ҡосаҡлап алды, килен менән таныштырҙы. Шунан ғына Айбулат бер аҙ иҫенә килгәндәй булды. Уңайһыҙланып башын тызыған иремде танымай, килендәшемде табынға саҡырҙым. Үҙем аш-һыу хәстәрләгәндә, Айбулатҡа ни булды икән, нишләп Саматтың ҡатынын күреп хайран ҡалды, тип баш ваттым. Шуны ла әйтеп үтәйем – иремде һәр ваҡыт үлеп ҡыҙғандым. Минән бер нисә йәшкә кесе Айбулат – бик сибәр ир, эшкә шәп, ҡулы алтын. Күп һүҙ һөйләмәй, ғаиләм, тип өлтөрәп тора. Уға күҙ һалған ҡатын-ҡыҙ күп булды, әммә ул мине һайланы. Хәйер, һайланы, тиеү бик үк дөрөҫлөккә тура килмәй. Һөйләгәс һөйләйемме икән…
– Әлбиттә, һөйләгеҙ, бер башлағас, ярты юлда ташламағыҙ, – ҡыҙығып китеп, таныш булмаған кешене өгөтләргә керештем. – Юғиһә, мин бында ҡыҙыҡһыныуҙан янығыҙға осоп барырҙай булып ултырам, адресығыҙҙы ғына белмәйем…
– Эй-й, биҙа инде, – ҡатын көлдө. – Ярай, улай булғас, барыбер минең кемлекте аныҡ ҡына бер кем белмәй бит, шуға нисек булды, шулай һөйләйем дә ҡуяйым. Үҫмер сағынан Айбулатты оҡшаттым, ләкин ул миңә иғтибар итмәне – мин уның өсөн өлкән апай инем. Армиянан ҡайтҡан егеттең үҙебеҙҙең предприятиела эшләп йөрөгәнен күреп, инде лә ҡыуандым. Һәм яйын тура килтереп, әсәйҙәр ауылға ҡайтҡанда Айбулатты сәйгә саҡырҙым да, ҡунырға алып ҡалдым. Аҙаҡ тағы ымһындырҙым. Әле генә хәрби хеҙмәттән ҡайтҡан йәш, дәртле, ҡаны ҡайнап торған егеткә тағы нимә кәрәк? Һәр хәлдә, тәҡдим ителгән ләззәттән баш тартманы. Бер айҙан күремем килмәгәс, унан «һөйөнсө» алдым. Бахыр ауыл малайы, ҡурҡып, килмәне лә ҡуйҙы. Килмәһәм, яралғы шеш кеүек кире ҡайтыр, һабын ҡыуығы һымаҡ сәсрәп юҡҡа сығыр, тип уйланымы икән? Әсәйемә Айбулаттан ауырға ҡалыуым хаҡында әйткәс, ул минең биткә усы менән сәпәкләп үк ебәрҙе: «Нимәң менән уйланың, битһеҙ, шаҡшы, һөйрәлсек?!» Миңә һуғып арығас, әсәйем шешенгәнсе иланы: «Рисуай иттең, нәҫелдә ундай кәнтәйҙәр юҡ… Хәҙер ауылға нисек ҡайтып, ни йөҙ менән кеше күҙенә күренергә?» Эштән ҡайтҡан атай хәлдең айышына төшөнгәс, уртын сәйнәп, мине ҡарашы менән ергә ҡаҙаҡланы: «Кем?» Хәҙер кемлеген белһә, Айбулатты барып ҡына үлтерә инде, тип шыр ебәреп, ул миңә өйләнә, тип әйтергә ашыҡтым (өйләнеү тураһында ауыҙ асыу түгел, ауырға ҡалыуым тураһында ишеткәндән һуң килеп күҙен дә күрһәтмәгәнен нисек әйтәһең?). Атайҙың һүҙе ҡыҫҡа булды: «Хәҙер үк килһен!». Атайҙан ҡурҡып, Айбулат йәшәгән ятаҡҡа йүгерҙем. Килһәм, бергә йәшәгән иптәштәре, ә ул эштән сығып, ауылына ҡайтты, тип тора! Минән улай тиҙ генә ҡасып ҡотола алмаҫһың, тип, бер яҡтан, Айбулатҡа асыуланып йоҙроҡ төйҙөм, икенсе яҡтан, атайҙан шөрләтте, уға ни тип әйтергә икән, тип ҡайғырҙым. Атайҙы, ул әле сменала, төндә генә ҡайта, тип алданым. Ирҙәрҙе алдауы бер ни түгел, ә әсәйгә дөрөҫөн әйттем: «Ул ҡасып ҡайтып киткән». Икенсе көндө әсәй мине таң менән уятты: «Киттек ауылға. Өйләндерергә кәрәк һеҙҙе». Нисек, тип кенә һорағайным, ул йән асыуы менән битемә тағы килтереп һуҡты: «Йәйеп ятырға белгәнһең бит, бер ҙә, нисек, тип тормағанһың!». Әсәйемдең ҡулы останлаҡ шулай, һуғырға әҙер генә тора. Өлкәнәйгән башым менән унан туҡмалып тороу ғәрлек тә бит, тик ҡайҙа бараһың, ҡаршы һуғышмайһың да инде… Ауылға барып еткәс, әсәйем өләсәйҙә тороп ҡалды, ә мин, оялыштан ер тишегенә инерҙәй булып, Айбулаттарға йүнәлдем. Мине күргәс, аптыраманы, һөмһөрө генә ҡойолдо, текмәнең ҡайһылыр тирәһен йүнәтергә тотондо. Ни эшләйбеҙ, тинем. Текмәнең бер таҡтаһын айырып сығарҙы ла, ярай, өйләнешербеҙ, тип яуапланы. Эйәртенешеп, өләсәйҙәремә киттек. Айбулат унда ярты сәғәт әсәйемдең илаулап ирешеүен башын баҫып тыңланы. Әсәйем, был аҙнала уҡ ҡоҙалар ебәр, тип талап иткәс, ебәрермен, тип ауыр баҫып сығып китте. Шулай итеп, яҙмышыбыҙ хәл ителде. Туйҙан һуң ҡайны-ҡәйнә йортонда йәшәй башланыҡ. Насар йәшәмәнек. Айбулаттың ата-әсәһе мине бик яратты, килгән-киткән һәр кемгә, килендән уңдыҡ, тип маҡтанды. Мин дә уларға ярарға тырыштым, өйҙәге бар эште һыпырып эшләнем, бүлмә­ләр­ҙе «ялт» иттереп тоттом, телде йоторлоҡ тәмле итеп ашарға бешерҙем, иремдең дә бер артына, бер алдына сыҡтым, һис тә арымай, төндәр буйы наҙланым, иркәләттем, көндөҙ яҡшы һүҙемде, йылы ҡарашымды йәлләмәнем. Иргә ярайым тиһәң, бер ауырлығы ла юҡ. Айбулат та, тәүҙә минең яҡҡа боролоп та ҡарамаһа ла, һуңынан ирене. Башҡаларҙан уны ҡыҙғанғас, гел бергә, янында йөрөргә тырыштым. Айбулат, өйҙә ҡал, тиһә лә, юҡ сәбәпте бар итеп, уның беләгенә йәбешеп сыға торғайным. Хатта күрше ҡатындар, тағылышаһығыҙ ҙа йөрөйһөгөҙ, күҙ тейҙереп ҡуймағыҙ, бигерәк матур парһығыҙ, тип һоҡлана торғайны.
Бер көндө Самат килде, ағаһына мунса башын ябышты. Мин дә алыҫҡа китмәнем, тегене-быны биргән булып, эштәренә ҡыҫылып йөрөп, арып киттем, аяҡҡа көс төштө. Шуға, өйгә индем, тинем дә, үҙем соландағы урындыҡҡа инеп һуҙылдым – Айбулат менән Саматтың һөйләшкәндәрен шымтанлап тыңлап ятам. Айбулаттың тауышы мөңгөрләп кенә сыға, шуға ни әйткәнен айырырлыҡ түгел, уның ҡарауы, Саматтың тауышы ап-асыҡ ишетелә. Бер ваҡыт уның: «Әйттем мин һиңә, ағай, кем һуңғы – шул атай, тип, ә һин, һаҡланам-һаҡланам, имеш… Һиҙмәй ҙә ҡалдың, ҡаптыр­ҙылар бит һине ҡармаҡҡа», – тип көлгәне ҡолаҡҡа сағылды. Енем ҡубып: «Аһ, һин шулаймы әле, араны бутарға итәһеңме!» – тип һикереп торҙом. Шунда уҡ сығып талашыр ҙа инем, ҡайны-ҡәйнәнән, күрше-күләндән оят. Ни тиһәң дә, яҡшы иҫәптәмен дәһә. Зәһәремде сәсмәй, үсемде алдым шулай ҙа – иремде шунан һуң гел дә аҫтыртын рәүештә Саматҡа ҡаршы ҡоторттом, тырыша торғас, барыбер араларын һыуындырҙым. Себерҙә йәшәгәндә Самат та беҙҙең тарафҡа килергә йыйынғайны, мин, бында эш юҡ, тинем, ә Айбулатҡа ҡустыһының шылтыратыуы хаҡында ләм-мим өндәшмәнем. Ҡатыны рөхсәт итһә генә ир үҙенең туғандары менән аралаша ала, ә ҡатыны был аралашыуға ҡаршы икән, ир уның һүҙе аша үтә алмай, үҙ туғандары менән араларын өҙөргә мәжбүр була ул. Үәт, был мәкерле, тиһеңдер әле.
«Һин»гә күскән Сайманы тынысландырырға ашыҡтым:
– Юҡсы, мин бер ҡасан, бер кемде лә ғәйепләмәйем. Һәр кем үҙ белдеге менән йәшәй. Ә хәҙер, әйҙәгеҙ, теге отпуск мәлендәге осрашыуға кире ҡайтайыҡ әле. Ирегеҙ нишләп Саматтың ҡатынын күреп шаҡ ҡатты икән, тип белә алмай зар-интизармын!
– Мин үҙем дә ҡунаҡ һыйлағанда шул хаҡта уйлап, мейемде сереттем, – Сайма ҡыуанып хәбәрен дауам иткәндәй тойолдо. – Айбулатты ҡарап-күҙәтеп йөрөйөм – уйнап-көлөп ултырған килендән күҙен дә ала алмай. Мин уның бөйөрөнә төртһәм генә тертләй ҙә, нишләргә белмәй китә. Гөлсинә тышҡа йүнәлгәс, артынса Айбулат та ҡуҙғалды. Түҙмәнем, мин дә арттарынан урамға һыпырттым, йәнәһе лә, йыуынты һыуҙы түгәм. Солан ишеге ярығынан ҡарап торам: бәҙрәф яғынан килгән Гөлсинәне Айбулат ҡулынан эләктереп туҡтатты. «Мин һине көттөм. Нишләп килмәнең?» – тигән тоноҡ тауышы яңғыраны. «Эйе шул, күреп торам, ныҡ көткәнһең! Хат яҙа икән берәү», – Гөлсинә кинәт Айбулаттың ҡулын һелкеп төшөрҙө лә, өйгә табан атланы. Мин соландың ишеген шар асып, пырылдап килеп сыҡтым: «Һеҙ нимә, танышмы әллә? Кем кемде бында көткән?». Гөлсинә миңә ҡурҡып ҡараны: «Бер кем дә, Һеҙ яңылыш ишеткәнһегеҙ». Өйгә лә инеп тормай, Саматты саҡырҙы ла, улар тиҙ арала ҡайтып та китте. Ә мин Айбулаттың быуынына төштөм: «Һеҙ таныш бит ул… Әйт миңә, ҡасандан бирле, ҡайҙан танышһығыҙ?». Ләкин ҡара янған Айбулат, беҙ таныш түгел, юҡты һөйләмә, ти ҙә ҡуя. Асылманы. Ярай-ярай, барыбер һөйләтәм, барыбер төбөнә төшмәйенсә ҡуймайым, тип үсәштем. Себергә ҡайтҡас, Айбулат йыш сирләй башланы. Ҡан баҫымы йә ныҡ күтәрелеп, йә кинәт төшөп ҡаңғырҙы. Табиптар уға, климатҡа ярамайһың, тигәс, тыуған яҡҡа ҡайтыр­ға булдыҡ. Шул мәлдә Саматтар ҙа район үҙәгенә йәшәргә ҡайтты. Беҙ әҙер йортто һатып алдыҡ, улар яңы урамда өй төҙөнө. Ҡәйнәмдең үтенесе буйынса Айбулат ҡустыһына йорт һалырға ярҙам иткәс, теләмәһәм дә, Саматтар менән ҡатышырға тура килде. Иремдән дә, килендәштән дә һис күҙ яҙҙырмайым шулай ҙа. Үҙем бушамаһам, ҡыҙҙарҙы атайҙарына тағып ебәрәм. Айбулат, унда сөй-һәй янында йөрөүҙәре хәүефле, тип баш тартырға самалаһа ла, үҙемдекен итәм – ҡыҙҙарын етәкләтеп сығарып ебәрәм.

Баныу ҠАҺАРМАНОВА.
* Бөтә исемдәр үҙгәртелгән.

(Дауамы гәзитебеҙҙең киләһе һанында баҫыласаҡ.)