19.02.2011 Туған телебеҙгә ҡарата битараф булмайыҡ!
Тел... ҡыҫҡа ғына һүҙ, ә үҙе ниндәй ҡөҙрәтле көскә эйә! Ул – быуаттар буйына тупланған рухи хазина, ата-бабаларыбыҙҙың быуындан-быуынға күсә килгән изге аманаты. Аманатҡа хыянат итергә ярамай, ә уны һаҡлай, ҡәҙерләй белергә кәрәк. Ләкин телебеҙгә ҡарата битараф булғандар көндән-көн артҡандан-арта. Шундай хәлгә шаһит булыуыма йөрәгем әрнеп, ҡулыма ҡәләм алдым. Башҡорт ауылындағы мәктәп уҡыусыларынан: “Һеҙ әсә теле, әҙәбиәте дәресен яратаһығыҙмы?” – тигән һорау алынды. “Юҡ, күпер аша үтһәк, башҡорт теле кәрәкмәй, беҙ һөйләшә беләбеҙ, ә ни өсөн дәрес итеп өйрәнәбеҙ ул?” – тигәнде ишетеүе үкенесле булды. Уҡыусыларҙың бөтөнләй тиерлек башҡорт әҙәбиәтен белмәүе, китап уҡымауы күңелде ҡырҙы. Башҡорт ауылында шундай быуын үҫеп килеүенә кем ғәйепле?
Ысынлап та, тәрбиәнең башы – ғаиләлә. Әсә ҡарынында уҡ донъяға тыуасаҡ сабыйында телебеҙгә ҡарата һөйөү уятырға, наҙ тәрбиәләргә тейеш. Баланың киләсәктә ниндәй кеше булыуы бәләкәйҙән ниндәй китап уҡып үҫеүенә бәйле. Китап белем шишмәһе генә түгел, ул кешенең аң-кимәлен, әхлаҡи ҡиммәттәрен тәрбиәләүсе, фекерләү ҡеүәһен үҫтереүсе лә. Аң-кимәл, тел байлығы тип һаналған әҙәбиәтебеҙ, башҡорт гәзит-журналдары хаҡында уҡыусылар уйлап та ҡарамай. Арабыҙҙа бөтөнләй китап уҡымаған кешеләр бар. Күптәребеҙҙең үҙ телебеҙҙә матур итеп аралаша белмәүе, әлбиттә, ҡыҙғаныс. Беҙ башҡорт булып тыуғанбыҙ икән, башҡорт телен, мәҙәниәтен, үҙ халҡыбыҙҙың тарихын мотлаҡ өйрәнергә тейешбеҙ.
“Күркәм тел башы – халыҡ ижады әҫәрҙәрендә. Ул, күмәк ижад емеше булып, художестволы әҙәбиәт ролен дә, йәш быуынға өгөт-нәсихәт, тәрбиә биреү сығанағы бурысын да башҡарған”, – тип яҙып үтә үҙенең хеҙмәтендә В. Псәнчин (“Һүҙ тылсымы”, Өфө: БКН, 1996). Һис шикһеҙ, халыҡ ижады ынйылары телебеҙҙе үҫтереүгә ҙур этәргес көс булып тора. Бәләкәйҙән балаларға әкиәт иленә сихри ишектәрҙе асырға бары тик ата-әсәнең һөйөү көсө, иғтибары ғына ярҙам итә алыуын оноторға ярамай. Үҙ телендә әкиәттәр тыңлап үҫкән баланың фекере лә үҫешкән, теле лә матур була. Ул үҙ теленә ҡарата бер ваҡытта ла битараф булмай. Ләкин замандың үҙгәреүе әҙәбиәткә лә, телебеҙгә лә йоғонто яһаны. Хәҙер балаларҙың иң яҡын дуҫы – компьютер, телевизор, кеҫә телефоны. Яңы тәпәй баҫҡан сабыйҙың да заман технологияһын белеүе бөгөн бер кемде лә аптыратмай, тик китапты белмәүҙәре генә ҡыҙғаныс. Ни өсөн балаларыбыҙ халыҡ сәнғәтен онота, йырҙарыбыҙҙы өйрәнмәй? Был киләсәктә йәш быуындың үҙ туған теленә ҡарата мөнәсәбәтенең ни рәүешле буласағын күрһәтә түгелме?
Мәктәптә уҡытыусылар һәр ваҡыт телдең таҙалығы, сафлығы, күркәмлеге, дөрөҫлөгө өсөн көрәштең алғы һыҙығында булырға тейеш. Туған телебеҙҙең үткәне, үҫеш юлдары, бөгөнгөһө кеүек темаларға дәрестәр, сығыштар, кисәләр үткәрергә кәрәк. Һәр дәрес телебеҙҙе үҫтереүгә, матурлығын тойоуға бәйле маҡсат менән алып барылһа ине.
Телебеҙҙең барлыҡ торошона, уның артабан да илебеҙҙәге тиң хоҡуҡлы башҡа телдәр менән бергә гөрләп сәскә атыуына бөтәһенән элек үҙебеҙ битарафлыҡ күрһәтәбеҙ. Туған телебеҙ – беҙҙең данлы һәм шанлы тарихыбыҙ, ул – бөгөнгө көнөбөҙ, ул – беҙҙең яҡты киләсәгебеҙ. Үҙ теленә вайымһыҙ ҡараған шәхестәр хаҡында күренекле рус яҙыусыһы К. Паустовский: «Кешенең үҙ теленә булған мөхәббәтенә ҡарап, уның мәҙәни кимәле генә түгел, гражданлыҡ ҡиммәте тураһында ла дөрөҫ фекер йөрөтөп була. Тыуған илеңә булған ысын мөхәббәттең үҙ телеңде һөйөүҙән башҡа булыуы мөмкин түгел. Туған теленә битараф булған әҙәм – ҡырағай... Ул үҙенең асылы менән ҡоротҡослоҡҡа һәләтле, сөнки уның телгә булған ғәмһеҙлеге үҙ халҡының үткәненә, хәҙергеһенә һәм киләсәгенә булған вайымһыҙлыҡ менән аңлатыла», – тип бик хаҡ һүҙҙәр әйткән.
Рус телен, сит телдәрҙе өйрәнергә кәрәк, әлбиттә. Сөнки хәҙерге заман шуны талап итә. Ләкин үҙ телебеҙҙе лә оноторға ярамай, тик уны тағы ла байытыу, күтәреү зарур. Тел, башҡа теләһә ниндәй өҙлөкһөҙ камиллашҡан тере организм кеүек, даими иғтибарға, тәрбиәгә мохтаж.
ҡыҫҡаһы, телһеҙ халыҡ – тамырһыҙ ағас. Үҙ телебеҙҙе һаҡлау, ҡурсалау – һәр кемдең мөһим бурысы.
Сәриә РАМАЗАНОВА,
СиБДУ-ның филология
факультеты студенты.