15.03.2017 Түҙ, балаҡайым, түҙ инде

Ҡапыл ғына күңеле болоҡһоно Йәмиләнең. Балалар йорто тәҙрәһенән алыҫҡа бағып, моңһоуланып ҡарап торҙо ла, кеҫәһенән инәһе яҙған яуапты алып, күҙе йәшләнеп уҡырға тотондо. Әүәлерәк: “Бында башҡаса түҙер әмәлем ҡалманы, ныҡ йәберләйҙәр, ауылыма ҡайтайым, инәкәйем”, – тип хат ебәргәйне. Мәгәр инәһе уның бәләкәй туғандарының хәлен аңларға, сабыр булырға, түҙергә өгөтләй: “...Балаҡайым, бәғеркәйем, иҙән йыуыусы булып ҡына эшләп, аҙ ғына эш хаҡына нисек итеп кенә бөтәгеҙҙең дә тамағын туйҙырайым да, нисек итеп кенә өҫ-башын бөтәйтәйем. Аңлайым, ситтә, ете ят араһында ауыр­ҙыр, ҡағаларҙыр, һуғаларҙыр. Әҙәм яман шул хәҙер. Әммә балалар йортонда һине түләүһеҙ ашаталар, кейендерәләр. Мәктәпте тамамлағас, берәй училище-маҙарға инер­һең, стипендия алып уҡырһың. Тағы ла бер йыл түҙ инде, балам, зинһар өсөн, түҙ! Инде нисә йыл түҙҙең...”
Шул саҡ йөрәген ҡалтыратып, өлкән тәрбиәсе Сирбай Ҡарағоловтоң ҡотһоҙ тауышы яңғыраны:
– Нимәгә ҡарап ҡаттың таш һын һымаҡ? Эш бөткәнме әллә? Бөгөн малайҙар менән бергә һин дә урман хужалығына бараһың, Йәнгилдина. Мотлаҡ!
– Бара алмайым. Төштән һуң яуаплы дежур ярҙамсыһымын. Йүнле эш кейемдәрем дә юҡ. – Шулай аҡланмаҡсы итте ҡыҙ.
Был кешене ене менән бер күреп, уға йыш ҡына ҡаршы өндәшә ине ул.
– Алдашаһың! – Ҡарағолов Йәмиләнең беләгенән ҡымтып тотоп, йәшәгән бүлмәһенә алып инде. Кейем шкафын асып, әйберҙәрен берәм-берәм иҙәнгә быраҡтырҙы. Улар араһынан туҙған, ямалған иҫке трико, тишек-ярыҡ итек килеп сыҡты.
– Бына былар эш кейеме түгелме ни һиңә? Түгелме ни? Һеҙгә ҡупшы эш кейеме алып бирергә хөкүмәттең Әндрәй ҡаҙнаһы юҡ.
– Ни эшләп булмаһын? Йәй буйы ең һыҙғанып, тиргә батып эшләйбеҙ. Шул аҡсаға ниңә яңы кейем алып бирмәйһегеҙ? Итегемә һыу үтә.
– Күпте күрһәң, күп һөйләһәң, елкәңә алыр­һың, ҡыуылырһың. Күҙ-ҡашыңды буяп, алаҡанларға беләһең, ә эшкә тигәндә – елкәң йоҡа. Хәҙер үк умывальникка барып йыуын да эшкә һыпырт, күҙ көйөгө булып йөрөмә!
Йәмилә ҡымшанмай ҙа торҙо.
– Кемгә әйтәләр, йыу һөрмәңде!
– Юҡ, йыумайым...
– Иш-шеү ҡаршылашып маташаһыңмы, бисура.
Өлкән тәрбиәсе Йәмиләнең сәсенән эләктереп, йыуыныу бүлмәһенә әйҙәне һәм ярһыу менән эскә этте. Ҡыҙыҡай “аһ” итеп йыуынғысҡа барып бәрелде.
– Йыу күҙ-ҡашыңды! Башҡаса улайтып буяйһы булма!..
– Йыуырғамы-юҡмы икәнен үҙем беләм. Һеҙҙең ҡыҙ кешенең биҙәнеү-төҙәнеүендә ни ҡыҫылышығыҙ бар? Миңә инде ун ете йәш.
– Башыңды төймәҫ борон йыу!
– Теймәгеҙ миңә, ҡағылмағыҙ миңә, – тип үрһәләнде Йәмилә ҡулдарын һелтәй-һелтәй. Әммә ҡырыҫ холоҡло, үҙ һүҙле Ҡарағолов:
– Йыу тим мин һиңә, йыу! – тип ҡыҙҙы сәсенән тотоп елтерәтте һәм тағы төртөп ебәрҙе.
Ҡыҙ был юлы тағы ла ҡатыраҡ һуғылып, танауы субырлап ҡанай башланы. Йәмиләнең йәнен әйтеп аңлата алмаҫлыҡ асыу-нәфрәт солғаны һәм үҙе лә һиҙмәҫтән “Ҡәбәхәт!” тип, ҡанлы ҡулы менән тәрбиәсенең битенә сәпәне.
– Эттән тыуған нәҫтә! Әле һин тәрбиәсеңә ҡул күтәрәһеңме?
Күҙҙәре аларған Ҡарағолов тос йоҙроғо менән ҡыҙыҡайҙың күҙ төбөнә тондорҙо. Йәмилә иһә йән әсеһе менән: “Үлтерә!” – тип ҡысҡырҙы. Әммә Ҡарағолов ни эшләгәнен белмәй, уның башын стенаға төкөтөп-төкөтөп, таш иҙәнгә йыға һуҡты. Илереү хәлендәге тәрбиәсе ҡыҙҙың ҡулбашына, эсенә тибеп, һүгенә-һүгенә сығып китте. Йәмилә ауыр ыңғырашып ятып ҡалды.

* * *

...Йәмиләне ун өс йәшендә балалар йортона оҙаттылар. Инәһенә яңғыҙы дүрт баланы бағыу ауыр ине. Атаһы Чернобыль фажиғәһен баҫыуға саҡырылып, шунда йөрөп, бик ҡаты ағыуланып, үлеп ҡалды. Туғандарынан, өйөнән айырылып китеү бик яманһыу булды йөрәгенә. Балалар йортондағы йәшәйеш, көнитмеш, тәрбиәселәрҙең юҡ-бар өсөн дә битәрләүе яманһыулыҡты тағы ла арттыра ине. Һис кенә лә ҡыҙғанмайҙар, йәлләмәй­ҙәр. Ун, ун бер йәшлек балаларҙы йәйәү йөрөтөп, утыҙ-утыҙ биш градус эҫелә көн оҙоно сөгөлдөр утаталар. Ауыл халҡы, ауыр һулап, “бахырҡайҙар” тип, йәлләп ҡарап ҡала. Эштән әҙәм балаһы үлмәй, әлбиттә. Кәмһетеүҙәре генә яман. Бигерәк тә инәйҙәрен ҡыҫтырып тиргәүҙәре, тиңдәштәренең хаттарын асып уҡып, рәнйетеүҙәре йөрәктәрен өтә. Бәләкәстәр шым булһа, иҫ-һуш кергәндәр ҡаршы һөйләшә:
– Беҙ былай ҙа етем. Йәберләмәгеҙ, ҡул күтәрмәгеҙ...
– Һеҙҙе бында беҙ көсләп килтермәгән. Килгәнһегеҙ икән, ни әйтһәләр, шуны үтәгеҙ! – Шулай екерәләр.
Ҡайһы бер тәрбиәселәр, йәндәре сыға яҙып, йыш ҡына:
– Хайуан!.. – тип аҡыра. Сирбай Ҡарағолов иһә туҡтауһыҙ “уйнаштан тыуған”дан һалдыра.
Бындай йәбергә сыҙамайынса, туғыҙынсы синыф уҡыусыһы Земфира тап Сирбайса ысҡындырҙы:
– Үҙең уйнаштан тыуған...
Ҡарағолов, зәһәрен сәсеп, Земфираны тибеп осорҙо:
– Хәш-шәрәт!
Балалар, йоҡларға ятҡас, үҙ-ара шыбырлашты:
– Сирбай – сирлебай.
– Ысынлап та, ҡара йөрәктер, сирлелер ул?..
– Иҫәр. Тиле...
– Ҡотороҡ эт тиң...
Йәйге лагерҙа, сөгөлдөр утап, эҫенән әлһерәп, Йәмилә ҡайын күләгәһенә ятып торғайны. Йоҡомһорап киткән.
– Тор, имгәк, тор, әрәмтамаҡ! Эштән ҡасып ятаһың, – тип типкеләгәнгә уянып китте.
– Үҙең имгәк!..
Ҡарағоловтоң былай ҙа ҡара йөҙө ҡара суйын һымаҡ ҡарайҙы, аҡыр күҙҙәре тағы ла нығыраҡ аҡрайҙы:
– Шайтан балаһы! Үлтерәм хәҙер, үлтерәм! – Сирбай, шүрәле һымаҡ бармаҡтарын тарбайтып, Йәмиләнең муйынын һыҡты. Ҡыҙ, ғырылдап, йәнтәслим тыпырсынып, көс-хәл менән тиленән ысҡынды. Үкһей-үкһей, ҡайҙа барғанын белмәй, йүгерҙе лә йүгерҙе. Абынып йығыла-йығыла йүгерҙе, бит-ҡулдары һыҙырылып, өҫ-башы бысранып бөттө. Сирбай Ҡарағолов, шайтан һымаҡ, артынан баҫтырып килгәндәй тойолдо. Тамам әлһерәп, ниндәйҙер ауылға килеп инде. Ары атлар­ға хәлгенәһе ҡалмағайны. Ҡапҡа янында ултырған әбей уны йәлләп, өйөнә алып инде, арҡаһынан һөйөп йыуатты, һуңынан ни булғанын төпсөнөп һорашты. Бер аҙнанан һуң уны балалар йортонан килеп алдылар...

* * *

Йыуыныу бүлмәһендәге тауышҡа үҫмерҙәр йыйылып киткәйне. Ҡарағолов уларҙы пырлатып ҡыуып ебәрҙе. Ярты сәғәт самаһы таш иҙәндә ятҡас, әхирәттәре Йәмиләне күтәреп индереп, карауатҡа һалды. Ҡыҙҙар борсолоп та, ҡурҡып та уның ҡанға буялып бөткән күлдәгенә, шешенгән йөҙөнә, ҡан уҡмашҡан яраларына, сәсенә ҡарап ҡатты. Балалар менән гел ҡаш емереп, ризаһыҙлыҡ белдереп һөйләшкән “алама” Альбина:
– Сей тиҙәккә йыйылған себен кеүек йыйылмағыҙ, уға шул кәрәк, – тип екерҙе.
Йәмиләнең бөтә тәне ут кеүек яна, башы зеңкеп ауырта. Медсестра Әлфиә апай баш дарыуы эсерҙе, йәрәхәттәренә йод һөрттө. “Уф” тип башын сайҡаны:
– Бала яратмаған, эсендә йәне булмаған әҙәмдәрҙе ниңә тәрбиәсе итеп тоталар икән, ниңә генә тоталар икән, эй Аллам...
Сирбай Ҡарағолов үҫеп еткән ҡыҙ баланы туҡмауынан үҙе лә шөрләп ҡуйҙы. Йәмилә лагерҙан юғалғанда, Сирбайҙы йөҙ хәйлә менән ағай заты Солтан Бикташ ҡурсалап алып ҡалды. Балалар йорттарында төрлө аяныс хәлдәр булғылай. Химикат эсеп тә, күлгә батып та, аҫылынып та үләләр. Ошо уйҙан шомланып, өлкән тәрбиәсе Йәмиләләрҙең бүлмәһенә инде лә, әхирәттәренә сығып торорға ҡушты.
– Һин дә ғәйеплеһең, Йәнгилдина, мин дә ғәйеплемен. Тәрбиәсеңә башҡа ҡаршылашма, – тине ҡарлыҡҡан тауыш менән. – Күлдәгеңде сисеп, һабынлап йыу, былай хәстә булып ятма...
Ҡарағолов сығып киткәс, Йәмилә торорға маташты. Әммә башы әйләнде, күңеле болғанып уҡшыны. Шулай ҙа аяғына баҫты, бер-ике аҙым атлағайны, күҙ алдында нимәлер әйләнгән һымаҡ булып, саҡ йығылманы. Хәлгенәһе юҡ ине. Кире ятып, башын мендәргә терәне, ҡапыл күңеле тулышып, сеңләп илар­ға тотондо. Төнөн дә әүәлгесә иҙрәп йоҡлай алманы, баҫлығып, имәнес төш күреп һаташты. Бит-ҡулдары ҡараға, ҡанға буялған ҡомһоҙ заттар мәхшәр ҡуптарып баҫтыра. “Үлтерәм! Бөтөрәм!” – тип быуырға маташ­ҡандары өлкән тәрбиәсе менән директор, имеш...
Иртәнсәк балалар йорто директоры Солтан Бикташ килеп инде. Бик шыма, бик хәйләкәр кеше ул. Ситтән килгән кешеләргә ифрат та бала йәнле булып күренә, үҙен тәрбиәләнеүселәрҙең атаһы итеп таныта. Ғәмәлдә иһә торпай, рәхимһеҙ. Әле лә яғымһыҙ ғына өндәште:
– Нимә, әллә тора алмай ятаһыңмы? Телегеҙҙе тыя алмайһығыҙ. Тел өсөн эләгә һеҙгә, тел өсөн! Сирлегә һабышып ятма, температураң булмаһа, тороп иҙән йыу, урам һепер...
Йәнгилдина шуны эшләһен, быны эшләһен, тип балаларҙан көнө буйы әйттер­ҙе директор. Был – уның ғәйәт ныҡ яратҡан һәм йыш ҡулланған тәрбиәләү алымы.
– Шундай ҡиәфәт менән мин ҡалай итеп урамға сығайым. Башым да әйләнә, хәлем дә юҡ. – Йәмилә “атай”ға шундай яуап ебәреп ятты.
Медсестра күгәргән урынға һөртә торған май бирҙе. Көҙгөлә ярылған маңлайын, ҡашын, күгәргән күҙҙәрен күреп, күңелен йәнә рәнйеү тойғоһо биләне Йәмиләнең. Директор линейкала бөтә балалар алдында: “Йәнгилдинаға аҙ эләккән әле, һабаҡ алыр өсөн тағы ла нығыраҡ кәрәк булған”, – тигән. Эш шуға киткәс, көн күрһәтмәҫтәр инде. Йәмиләне бер аҙна ҡараған әбей: “Яман үҙен белмәҫ, яҡшыны күҙгә элмәҫ”, – тигәйне. Ҡайһылай хаҡ әйткән. Ямандарҙың ағыуы күңелдәрендә икән шул. Юҡ, өндәшмәй, өн сығармай ғына ҡалырға ярамай. Золомлоҡ: “Мин оло”, – тип нығыраҡ ҡоторасаҡ.
Балалар йорто етәкселеге балаларҙы йәберләүҙе йәшереп ҡалдырырға, ялтырап күренергә күнеккән. Берәй ҡайҙа барып һөйләмәһен, зарланмаһын тип, Йәмиләне өс көн буйы күҙ уңынан ысҡындырманылар. Дүшәмбе көн иртән Солтан Бикташ йәнә үҙе пәйҙә булды. Йәмиләнең кейенеп тороуын күреп:
– Ҡайҙа йыйынаһың? – тип һораны.
– Мәктәпкә, – тине Йәмилә. – Уҡыуым ҡала бит.
Ул ятаҡтан сығып, мәктәп яғына ыңғайланы ла, ҡапыл уңға боролоп, ауыл урамына ҡарай атланы. Хакимиәт башлығы Латиф ағай эш урынында ине. Йөҙө-төҫө йәмһеҙләнгән Йәмиләнән үҙе үк бөтәһен дә тәфсирләп һорашты. Һеңлем, табиптарға күренеү мотлаҡ, тип, шунда уҡ “Ашығыс ярҙам” машинаһы саҡырҙы.
Ентекләп ҡарап, суд-медицина эксперты ун ете йәшлек күбәләктәй ҡыҙҙың тән йәрәхәттәрен, ҡан һауған, шешкән урындарын теҙеп яҙҙы. Шунан дауаханаға һалдылар. Табиптар “Көслө баш мейеһе йәрәхәте яһал­ған, баш мейеһе һелкенгән” тигән диагноз ҡуйҙы.
Өс көн үтте, дүрт көн үтте... Тәрбиәселәр ҙә, әхирәттәре лә килеп, Йәмиләнең хәлен белмәне. Ауылдан мәктәптә бергә уҡыған һабаҡташтары шуны әйтте: әхирәттәрен тәрбиәселәр ебәрмәй, барырға баҙнат итеүселәрҙе балалар йортонан ҡыуыу менән янай­ҙар. Сирбай Ҡарағолов Йәмиләне яманлай, миңә ниндәй күҙҙәре менән ҡарар, ти икән.
– Ә ул үҙе миңә ниндәй күҙҙәре менән ҡарар икән һуң? – тине Йәмилә, әсенеп.





Зыңғырлап телефон шылтыраны.
– Һеҙ хәбәрсе Сәфәр Бәшәров булаһығыҙмы?
– Эйе, эйе, тап үҙе.
– Мин хаҡлы ялдағы уҡытыусымын. Һеҙҙең ғәҙеллек, изгелек, әхлаҡ-әҙәп тураһындағы яҙмаларығыҙҙың береһен дә ҡалдырмай уҡып барам. Әле, йәнем әрнеп, дауахананан шылтыратам. Янымда балалар йортонан бер ҡыҙ ята. Тәрбиәсеһе туҡмаған. Исеме генә тәрбиәсе, ә үҙе йыртҡыс, күрәһең. Ул бәндәнең ысын йөҙөн асһағыҙ, һеҙ генә асырһығыҙ.
Әүәл үҙе лә уҡытыусы, мәктәп директоры булып эшләгән Сәфәр Бәшәров, башҡа хәстәрлектәрен ҡалдырып, шундуҡ дауаханаға юлланды. Сәфәр асыҡ ишектән ингәндә, алсаҡ йөҙлө апай Йәмиләне йылы һүҙҙәре менән йыуата ине:
– Тормош шулай инде, ҡыҙым, төн менән көн кеүек, уның төрлө сағы була. Шуның һымаҡ, донъяла әҙәмдең яманы ла, яҡшыһы ла бар. Ямандың асыуы менән үсе күп, яҡшының уйы ла, эше лә яҡшы. Аламанан ғибрәт, һәйбәттән үрнәк ал, балам. Ҡыйынлыҡҡа бирешмә...
– Һай, афарин, апай! Һеҙ – олуғ остаз, ысын тәрбиәсе. – Сәфәр бик ихлас иҫәнләшеп, хәл белешеп, ҡыҙға күстәнәс итеп килтергән еләк-емеш һутын һуҙҙы. Йәмиләнең шеше ҡайтмаған, күге бөтмәгән йөҙө нурланып, алһыуланып китте.
– Ағай, һеҙгә ҙур рәхмәт! Әммә мин бында артабан уҡый алмам инде. Ауылыма ҡайтырмын, – тине Йәмилә хушлашҡанда моңһоу ғына.
– Юҡ, юҡ, ҡайтма! Бирешмә! Рәнйетһәләр, миңә шылтырат. Йәһәт кенә килеп етермен. – Шул саҡ эске ҡыуанысынан йәмләнеп, йәнләнеп киткән ҡыҙға Сәфәр телефон номерын яҙып тотторҙо.
Сәфәр табиптар, тәрбиәселәр, уҡытыусылар, балалар менән осрашып һөйләште. Сирбай Ҡарағоловты ваҡытлыса ялға ебәргәндәр. «Ел-дауылдан ситтәрәк торһон», – тип, сараһын күреүҙәре инде үҙҙәренсә. Әммә бөтәһенең дә күҙен томалап, ауыҙын ҡаплап ҡуйып булмай.
Урта мәктәп директоры урынбаҫары белгәнен Сәфәргә йәшермәй һөйләне:
– Балалар йортоноң эшенә беҙ ҡыҫыла, йоғонто яһай алмайбыҙ. Унда тәрбиәләнеүселәр беҙҙең мәктәпкә фәҡәт уҡырға ғына йөрөй. Балалар йортонда, ысынлап та, ҡурҡытыу педагогикаһы, ҡул күтәреп тәрбиәләү хакимлыҡ итә. Ҡыуып ҡайтарабыҙ, тип гелән ҡурҡытыу, йәберләү һөҙөмтәһендә балалар бигүк асылып та бармай. Сер итеп әйткәндә, Солтан Бикташ – район түрәләре менән ҡулдаш, арҡаҙаш. Хужалыҡтарҙа эшләгән өсөн алған хаҡ та әллә ни етемдәргә эләкмәй, тиҙәр. Өлкәнерәк йәштәге балалар­ҙы директор түрә-ҡараның йорттарында, баҡсаларында эшләтә, тиреҫ түктертә, түтәл ҡаҙҙырта, бәрәңге, кишер, сөгөлдөр сәстертә, мунсаларына утын ярҙырта...
– Ә Йәмилә ниндәйерәк ҡыҙ?
– Минеңсә, уның ыңғай яҡтары күп. Анығыраҡ итеп класс етәксеһе әйтер.
– Эйе, Йәмилә менән аңлаша, уртаҡ тел таба белергә генә кәрәк, кешеләрсә мөнәсәбәт булһа, әйткәнде тыңлай ул.
Һабаҡташтары ла Йәмиләне хуп күрә:
– Һәйбәт ҡыҙ. Аралаша, шатлығы-ҡайғыһы менән дә уртаҡлаша. Сирбай ағай үҙе холоҡһоҙ...
Күрәһең, балалар өлкән тәрбиәсе Сирбай Ҡарағоловтан бер ваҡытта ла яҡты сырай күрмәй, йылы һүҙ ишетмәй. Уның бөтә тәрбиә сараһы – яман итеп тиргәү, һүгеү, йәбер!
Директор Солтан Бикташ иһә журналисҡа өлкән тәрбиәсе Сирбай Ҡарағоловты үрнәккә лә, күрмәккә лә бар кешеләй маҡтаны:
– Ифрат егәрле, киң белемле, талапсан, педагогиканы биш бармағы һымаҡ белә. Сирбай балалар менән эшләү өсөн генә тыуған...
Йәмиләне ҡырағайҙарса йәберләү ваҡиғаһы булмаһа, туҡмалған ҡыҙ баланы үҙ күҙҙәре менән күрмәһә, бәлки, Сәфәр Бәшәров та быға ышаныр ине. Тәрбиәселәрҙең тәрбиәсеһе булырға тейешле директор күҙгә ҡарап алдай. Күҙ ҙә йоммай алдай...
Йән тетрәткес хәлде белдереп, сара күреүҙәрен үтенеп, Сәфәр Бәшәров мәғариф министры урынбаҫары Мырҙабай Яубаҫаровҡа шылтыратты.
– Ҡарамалы балалар йорто республикала иң яҡшынан, директоры иң күренекленән иҫәпләнә. Булған-булмаған хәлде ҡабартмағыҙ, юҡ-бар хәбәрҙе ҡуйыртмағыҙ инде, – тине ул, ажарланып. Бындай яуапты көтмәгәйне Сәфәр мәғариф министры урынбаҫарынан. Моғайын, ҡул ҡулды йыуалыр. Буш һүҙ түгелдер. Килгәнендә һыйланып, Солтан Бикташтан мулланып сыға, тиҙәр...
Бына ниндәй кимәлдә беҙҙең бәғзе педагогтарҙа әхлаҡ-әҙәп, тип йәне үртәлде журналистың. Ни хәлгә төштөк? Ҡайҙан, кемдән яҡлау эҙләргә? Балаларҙы рәнйетеүҙән, йәберләүҙән, уларҙың тәғәменә ҡул һоноуҙан да ҙурыраҡ гонаһ юҡтыр донъяла...
Бер нисә айҙан республика матбуғатында күренекле балалар йорто директоры Солтан Бикташҡа Рәсәйҙең атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре исеме бирелеүе тураһында хәбәр, район гәзитендә ихлас күңелдән ҡотлау баҫылып сыҡты...

Сәлимйән БӘҘРЕТДИНОВ