08.03.2018 Ҡарт бүре (хикәйә)

Хөснулла таңға ҡарай ҡур­ҡыныс төш күрҙе. Ҡышҡы урманда уны йөндәре ойошоп бөткән бер ҡарт бүре баҫтыра. Тештәре ҡанға буялған йыртҡыс уны ҡыуып етте лә бер ырғыуҙа ергә йыҡты, алҡымына үрелде. Хөснулла унан бар көсөнә ысҡынырға тырыша, ә үҙе бер туҡтауһыҙ ялбара:
– Мине, зинһар, бер юлға ҡалдырып тор... Минең әле был донъяла ҡылған оло гонаһтарым бар. Уларҙы тегендә үҙем менән бергә алып китә алмайым... Шуларҙы донъялыҡта юйып, рәнйеткән кешеләремде ризалыҡта ҡалдырып китәйем...
Күпмелер ваҡыт күҙгә-күҙ терәп ҡарашып торғандан һуң, бүре уны ысҡындырҙы. Күккә ҡарап ҡурҡыныс итеп бер олоно ла юҡ булды.
Тирләп, лысма һыу булған ир ҡапыл уянып китте лә, ҡото осоп, тороп ултырҙы. Бер аҙ тыныслана биргәс, яҫтығына кире салҡан ауҙы.
– Ҡайҙа параҫың инте иртә пелән? Көн ҫыуыҡ, әҙерәк ята пир. Иртәгә ҡайтырһың әле, – тип Сәриә Хөснуллаға нығыраҡ һыйынды, һаҡал-мыйыҡ баҫҡан битенән һыйпап иркәләнде. Эргәһендә ятҡан ҡатынға ир ытырғанып та, йәлләп тә күҙ һалды.
“Был бисара байғошҡа минән башҡа кем генә ҡараһын инде? Их, Хөснөй, Хөснөй, хәҙер һинең көнөң ошо быжыр битле, ялпаҡ танаулы Сәриәгә ҡалдымы...”
Әллә үҙенә, әллә эргәһендә ятҡан ҡатынға асыуланыпмы, ҡапыл торҙо ла ашығып кейенә башланы.
– И, Аллам, килеүен килгәстен, пер-ике көнгә янымта ҡалыр инең...
Ҡатын торҙо ла ашарға әҙерләй башланы. Ир һөрпөлдәтеп бер-ике ҡалаҡ аш ашаны, аяҡ өҫтө тороп бер сынаяҡ сәй һемерҙе. Кәпәсен күҙенә тиклем батыра кейҙе лә сығырға булды.
– Мә, ашарыңа апҡайт. Унта һине кем пешереп көтөп тора.
Ҡатын ирҙең ҡулына аҙыҡ тулы ҙур ғына сумка тотторҙо. Хөснулла әйләнде лә оҙаҡ ҡына итеп Сәриәгә ҡарап торҙо. “Кисер мине, балдыҙ. Бәлки, һине, былай ҙа яҙмыш тарафынан ҡыйырһытылған сабый хәлендәге гонаһһыҙ йән эйәһен, миңә имен-саф көйөнсә ҡалдырырға кәрәк булғандыр ҙа бит... Юҡ, нәфсемә баш була алманым, хайуани теләктәремә ҡаршы тора алманым бит. Бүтәнсә осраша алмаҫбыҙ. Ҡарт бүре юҡҡа ғына төшөмә инмәне. Риза булып ҡал, ғәфү ит”, – тигән уйҙар уның мейеһен бырауланы.
Ҡаршыһында баҫып торған Сәриәне ҡосаҡлап алды. Арҡаһынан һөйҙө лә кеҫәһенән алып, ҙур ғына төйөнсөктө уға һуҙҙы.
Төйөнсөктө сисеп ҡараған балдыҙы ундағы аҡсаны күрҙе лә:
– Пыл аҡсалар пөтәһе лә миңәме? – тип аптыраны.
– Эйе, һиңә, балдыҙ. Миңә рәнйемә, һау бул.
Хөснулла ҡапыл боролдо ла өйҙән сығып китте. Таш кеүек ауырайған башын, кәүҙәһен көскә-көскә һөйрәп, өйөнә ҡайтып етте ир. Ишек алдында уның ҡайтыуын дүрт күҙ менән көтөп ятҡан Аҡтырнаҡтың башын һыйпаны. Үҙе, хәле бөтөп, тупһаға ултырҙы.
Эй, ғүмер тигәнең.. Был ғына ғүмерҙең оҙонлоғо иртән ҡояш сығып, киске байыу аралығына бәрәбәр. Бар ине бит Хөснулланың да ерҙе эйелтә баҫып, көсөн-дәртен ҡайҙа сарыф итергә белмәй йөрөгән саҡтары.
Оҙон буйлы, киң яурынлы, төҫкә-башҡа ҡарап туйғыһыҙ Хөснулланы күп ҡыҙ яратты. Берҙән-бер улдарын ата-әсәһе лә иркәләтеп-буйлатып үҫтерҙе. Тәртипһеҙ булып үҫте малай. Бәләкәйҙән үҙен бөтә кешеләрҙән дә өҫтөн тотто. Төҫө-башы менән ҡыҙ-ҡырҡын алдында маһай­һа, көсө менән ауылдың бар егетенең дә ҡотон алды. Уның суҡмарҙай ҙур йоҙроғон бер генә тапҡыр татып ҡараған егеттәр хужаһына мөлдөрәп ҡараған эт кеүек йыуашланып ҡалды. Хөснулла ни әйтһә, шуны үтәнеләр. Үҫмер сағынан ҡатын-ҡыҙ затына битараф ҡарай алманы ул. Ауылға килен булып төшкән йәш еңгәйҙәргә күҙе төшөп, иҫ-аҡылы ҡороно. Бер ваҡиғанан һуң ғына был ҡылығын ташларға мәжбүр булды. Оҙаҡ ҡына өйләнмәй йөрөгән ҡырҡ йәшлек ике туған ағаһы Сибәғәт урман яғынан үҙенән егерме йәшкә кесе, бала холоҡло ғына йәш кәләш алып ҡайтты. Төҫкә-башҡа һылыу еңгәһенә Хөснулла бер күреүҙән ғашиҡ булды. Бар ваҡыты еңгәһен күҙәтеү менән үтте. Нисек тә булһа, уға тап булып, үҙенсә егетлек күрһәтергә тырышты.
Бесән мәле ине. Ағаһы менән еңгәһенең кисләтеп кенә бесәндән ҡайтҡанын ул ҡойма ярығынан күҙәтте. Ихаталағы бар эште теүәлләгәс, ағалары утлыҡсала сәй эстеләр. Ҡараңғы төштө. Сәйҙән һуң ағаһы ишек алдына сыҡты, күтәрмәгә ултырҙы ла тәмәке ҡабыҙҙы. Еңгәһе сыҡты ла бәҙрәф яғына ыңғайланы. Ниңәлер, бәҙрәфкә барып етмәне, ҡараңғынан ҡурҡты, буғай. Һарайҙы урап, Хөснулла күҙәтеп ултырған ҡойма янына килде лә ергә сүгәләне.
Хөснулла тиҙ генә ҡойма аша һикереп төштө. Аяҡ остарына ғына баҫып, еңгәһенә яҡын килде. Нимә әйтергә лә белмәй бер аҙ аптырап тора бирҙе. Үҙенсә шаяртырға уйланы. Арттан килеп, еңгәһенең яланғас арт һанына ҡулы менән еңелсә генә ҡағылды ла:
– Һаумы, – тине.
Еңгәһенең ҡурҡыуҙан йөрәге ярыла яҙҙы. Сүгәләп ултырған көйөнсә, һөрән һалып, артҡа ҡарай салҡан китте.
Быны көтмәгән Хөснулла “һә!” тигәнсе ҡойма аша төшөп һыҙҙы.
– Сибәғәт! Сибәғәт! Үләм!!! – тип ятҡан еренән яу һалды ҡатын.
Бала холоҡло ҡатынына өйрәнеп бөткән ир:
– Нимә булды инде тағы? Бәҙрәфтә кеше үләме... – тип тыныс ҡына тәмәке көйрәтә бирҙе.
– Һаулыҡ һорашалар! Үләм!
Ятҡан еренән тороп ултырған ҡатындың тауышы һауаны ярҙы.
– Ай, әттәгенәһе... Һаулыҡ һораш­һалар ни, ал һаулыҡтарын... – тине маҙаһы киткән ир.
Ҡото алынған ҡатыны имгәкләй-ҡолай утлыҡса яғына килеп сыҡҡас ҡына ир урынынан ҡуҙғалды.
– Берәү килеп мине арттан һәрмәне...
Ал-ял белмәй илаған ҡатынын Сибәғәт саҡ көскә тынысландырҙы.
Хөснулла еңел генә ҡотолғанына ҡыуанды, башҡаса еңгәләренә күҙ атып йөрөмәне.
Май байрамы ине. Бөтә йәш-елкенсәк кискә клубҡа йыйылды. Бер аҙ төшөрөп алған Хөснулла ла клубҡа килеп инде. Йәштәр саң туҙҙырып “Өс таған” бейеүен һуға. Ике гармунсы алмаш-тилмәш гармунда һыҙҙыра.
Хөснулла, ғәҙәтенсә, бейеүгә ҡатнашманы, артҡы эскәмйәгә барып ултырҙы ла йәштәрҙе күҙәтә башланы. Ҡапыл күҙенә мөйөштә ултырған бер матур ҡыҙ салынды.
“Оһо, был ҡыҙ бөгөн минеке буласаҡ...” Егет ҡыҙҙан күҙен алманы.
Бына йәштәр парлашып вальс көйөнә әйләнергә тотондо. Күп уйлап тормай, Хөснулла ла туп-тура теге ҡыҙға йүнәлде, бейергә саҡырҙы. Ҡыҙ баш тартты, урынынан да ҡуҙғалманы. Ундай баш тартыуҙарға өйрәнмәгән егет уны ҡулынан һелкетә тартып торғоҙҙо ла, биленән ныҡ итеп тотоп, бейергә маташты.
Ҡыҙ ысҡынырға ынтылды-ынтылды ла, ысҡына алмағас, “сәп” иттереп Хөснулланың сикәһенә һуғып ебәрҙе.
Бер ҡасан да һуғылыу күрмәгән егет аптыраны, туҡтап ҡалды. Ҡыҙ клубтан йүгереп сығып китте. Быны күргән йәштәр шаҡ ҡатты. Хөснулла тиклем Хөснуллаға берәү һуҡһын әле, тағы етмәһә, ҡыҙ кеше...
Был ваҡиғанан һуң Хөснулла сығырынан сыҡты. Бөтә ғәм алдында үҙен рисуай иткән был ҡыҙҙы эҙләй башланы. Үс алыу тойғоһо ике сикәһен ут итеп өттө. Тырыша торғас, тапты ҡыҙҙы. Дүрт саҡрым алыҫлыҡта ятҡан Аҡҡуян ауылы ҡыҙы Рәзилә ауыл дауаханаһында шәфҡәт туташы булып эшләй. Иртән эшкә килә, кискә ауылына ҡайтып китә.
Хөснулла бар эшен ҡыҙҙы ҡарауыллауға йүнәлтте. Тәүҙә бер нисек тә тап итә алманы. Эштән һуң ҡыҙҙы йә “Тиҙ ярҙам” машинаһы илтеп ҡуя, йә ҡыҙға ауылы яғына ҡайтҡан кешеләр осрай. Ә шулай ҙа бер көн егеттең юлы уңды. Ҡыҙ дауахананан сыҡты ла йәйәүләп оло юлға төштө.
Бер аҙ тора биргәс, Хөснулла мотоциклда урынынан ҡуҙғалды. Тиҙ генә ҡыуып етте лә:
– Һеҙ ҡайһы яҡҡа юл тотаһығыҙ? Миңә Аҡҡуянға, – тип ҡыҙ янында туҡтаны.
Каска кейгән егетте ҡыҙ ҡапыл да таныманы, “һә” тигәнсе мотоциклға ултырып алды. Ауылға етергә бер саҡрымдай ара ҡалғас, Хөснулла ҡапыл ҡуйы шырлыҡ араһына боролдо.
– Ҡайҙа бараһығыҙ ул? – тигән ҡыҙға яуап биреп тә торманы.
Шырлыҡ араһына барып инеп китте лә мотоциклды туҡтатты. Төштө лә касканы сисеп ҡыҙға ҡараны. Уны таныған ҡыҙ:
– Ниңә мине бында алып килдегеҙ? Һеҙгә минән нимә кәрәк? – тине лә сумкаһын алып китергә булды.
– Миңә бына һеҙ кәрәк инегеҙ. Кемдең битенә һуҡҡанығыҙҙы беләһегеҙме? Беҙҙә һуғышҡан ҡыҙҙарҙы яуапһыҙ ҡалдырмайҙар бер ҡасан да...
Хөснулла ҡыҙҙы ике ҡулынан тотоп алды ла бейек үлән өҫтөнә йыҡты. Ҡыҙ ярҙам һорап ҡысҡырһа ла, берәү ҙә ишетмәне...
Аҙаҡ егет илаған ҡыҙға бер аҙ ҡарап тора бирҙе лә:
– Бына шулай итәләр беҙҙең яҡтың егеттәре баш бирмәгән ҡыҙҙарҙы. Йә миңә кейәүгә сығаһың, йә яманатыңды ике ауылға таратам. Уйла, – тине лә мотоциклын ҡайтыр яҡҡа борҙо. Икенсе көндө үк Рәзилә баш табип кабинетына килеп инде.
– Сәлим Хәмитович, мине тиҙ генә эштән бушатыуығыҙҙы һорайым.
Ҡыҙ артабан бер ни ҙә әйтә алманы, күҙҙәренә йәш тулды, тамағына ниндәйҙер әсе төйөр килеп тығылды.
Баш табип ҡыҙға аптырап ҡарап ултыра бирҙе лә ниндәйҙер бер папканан Рәзиләнең эшкә алырға һорап яҙған ғаризаһын алып һалды.
– Тимәк, был ғаризала яҙылғандар төптө буш һүҙме инде?
Ҡыҙ өндәшмәне.
– Анһат ҡына уйлап эш итәһегеҙ һеҙ, йәштәр, – тип көрһөндө табип. – Ғаилә хәлеңде аңлап, юҡ эште бар итеп, эшкә алырға тура килде бит һине, һеңлекәш. Бына хәҙер ҡайҙалыр китергә ҡарар иткәнһең. Ә һеңлеңде кемгә ҡалдырырға уйлайһың? Уйла, уйла әле, йәме?
Рәзилә башын эйеп сығып китте. Эйе, һеңлеһен ҡалдырып, ҡай­ҙалыр китә алмай ине шул. Ата-әсәләренән иртә ҡалған ике ҡыҙ үҙ йүндәрен үҙҙәре күреп йәшәнеләр. Һигеҙенсе класты бөткәс, иң яҡын медучилищены һайланы ла шунда уҡырға инде. Ял, байрам көндәрендә гел ауылға ҡайтты, һеңлеһе менән донъя көттө. Медучи­лищенан һуң курсташтарының күбеһе институтҡа юлланды, ә уға ауылға ҡайтырға тура килде.
Бер аҙнанан Хөснул­ла өйгә килен алып ҡайтып күрһәтте. Улдарының ҡапыл ғына башлы-күҙле булыуына өйҙәге ололар аптырап ҡалдылар, тиҙ арала никах уҡыттылар. Эшкә уңған килен донъяны тиҙ генә алға тәгәрәтеп алып китте. Ҡәйнә кеше һәр намаҙ аҙағынан йәштәргә оҙон ғүмер, татыулыҡ теләне. Тик татыулыҡ тигән нәмә баштан булманы. Ҡайны-ҡәйнәһе донъя ҡуйғас, өйҙә икәүҙән-икәү ҡалып йәшәү уғата ауырлашты. Ҡара-ҡаршы ултырып тыныс ҡына сәй ҙә эсә алманылар. Һүҙҙәр берекмәне, ырыҡ-тырыҡ һөйлә­шеүҙәр­ҙең аҙағы ыҙғыш менән бөтөр булды. Ашаған аштары тамаҡтарынан таш булып төштө.
Юҡ, айырылып Аҡҡуянға ҡайтырға уйламаны Рәзилә. Ирҙән айырылып атай нигеҙенә ҡайтып ултырыуҙы үҙенсә ғәрлек һананы. Унда уны ҡолас йәйеп, хәленә инеп ҡаршы алыр ата-әсәһе лә юҡ. Һеңлеһе Сәриә бала сағында бик ҡаты ауырыны, шул ауырыуҙан төҫкә йәмһеҙ, шаҙра битле булып ҡалды. Сүп өҫтөнә сүмәлә тигәндәй, ете йәшлек сағында бейек тауҙан санала шәп итеп шыуып килеп, башы менән үҫеп ултырған ҡайынға ныҡ итеп бәрелде. Өйҙә оҙаҡ ҡына ауырып ятты. Аҙаҡ һаҡауланды, уҡый ҙа алманы, аҡылға еңелерәк булып ҡалды. Уның ҡарауы эшкә әрһеҙ ҡыҙ булып үҫте, өйҙәге бар ирҙәр эшен бер үҙе атҡарҙы. Йәйге осорҙа питомникта эшләһә, ҡышын селектән һепертке бәйләп һатты. Аҡҡуянда атай йортонда яңғыҙы йәшәй.
Бергә йәшәүҙәренә ун йыллап ваҡыт үтеп китһә лә, Хөснуллаға атай булыу бәхете тәтемәне. Йәштәштәренең урам тулып уйнаған малайҙарын күреп, эсе ҡайышты.
– Эшкинмәгән, һин дә булдыңмы ҡатын? Бер малай табып бирергә лә хәлеңдән килмәй, – тип ҡатынына бәйләнер булды.
– Торма эшкинмәгән менән. Һине кем бәйләп тота? Ал ана икенсене! Нисек итеп ҡатын алырға һине өйрәтәһе юҡ бит! – тип еңеште ҡатыны.
Талаш-тартыштан арыған Рәзилә бер көндө балалар йортонан биш йәшлек кенә ҡыҙыҡайҙы алып ҡайтты. Өйҙә оло дауыл ҡупты.
– Үҙеңдеке булмағас, кеше балаһын көтмәксеһеңме? Хәҙер үк кире алып бар! Или үҙем алып барып ташлайым! – тип ярһыны ир.
Рәзилә ныҡ торҙо:
– Ах, әле шулаймы? Баланы һыйҙырмаһаң, бар, үҙең өйҙән сығып кит. Тир түгеп төҙөгән донъяң юҡ әле. Минең көс менән донъя көткәнеңде онотоп киттеңме? Урамда шыр яланғас тороп ҡалғың киләме?
Хөснулланың ауыҙы ябылды. Мулла саҡырып, ҡыҙға башҡортса Зөлхизә тип исем ҡуштылар. Хөснулла ҡыҙға әйләнеп тә ҡараманы, артыҡ күрҙе.
Зөлхизә матур ҡыҙ булып үҫеп китте. Мәктәптә фотоһы Маҡтау таҡтаһынан төшмәне, һәләтле ҡыҙ бар сарала ла алдынғылыҡты бирмәне. Рәзилә яратҡан ҡыҙына ҙур өмөт бағланы.
Ҡыҙыҡайҙы аҙым һайын “етемәк” тә “аҫрау” тип кәмһеткән Хөснулла ҡапыл ыңғай яҡҡа үҙгәрҙе. Уғата хәстәрлекле, яғымлы атайға әйләнде. Иҫ киткес матур ҡыҙға һоҡланып бөтә алманы. “Ҡара һин уны, ә? Әллә әсәһе сиған булғанмы был ҡыҙҙың?” – тип аптыраны ул.
Ҡара сәсле, ҙур ҡара күҙле Зөлхизәгә тыныс ҡарай алманы. Ҡыҙҙың ҡаршы йортта йәшәгән Әхмәҙулла малайы менән дуҫлашып йөрөүен ишеткәс, һарыуы ҡайнаны. “Ҡара, сулаҡ Әхмәҙулла малайының ҡулына ҡайһындай байлыҡ эләгәсәк, ә?” – тип эсе бошто.
Аҡйондоҙ.

(Дауамы бар).

Иренең яҡшы атайға әйләнеп киткәненә иң ҡыуанғаны Рәзилә ине. Зөлхизә мәктәпте тик яҡшы билдәләргә генә тамамланы. Бына сығарылыш кисәһенә әҙерләнергә лә ваҡыт етте. Тик Рәзиләгә кисәлә булырға тура килмәне, уға баш ҡалаға эше буйынса курстарға китергә кәрәк булды. Кисә уҙасаҡ көндө ул юлға сығып китте.
Зөлхизә, энәнән-ептән матур кейенеп, мәктәпкә сығып йүгерҙе. Өйҙә бер үҙе ҡалған Хөснулла бер ярты араҡы алды ла күршеһе Шәмсетдингә инеп китте. Ултыра торғас, ике иргә был араҡы аҙ булып тойолдо, ҡайҙандыр көмөшкә алып килделәр. Эсеп, мыңғы булып иҫергән Хөснулла өйгә ыңғайланы. Ҡапҡа алдына килеп еткәс, кисәнән һуң Зөлхизәне оҙата килгән егеткә бәйләнде:
– Һин, кәзә тәкәһе, нимә тип минең ҡыҙға йәбешкәкләп бында килеп баҫтың ул, ә? Ну-ка, тай имен сағыңда! Хәҙер маңҡаңды бысрата һуғам!
Һуғырға өҫкә күтәрелгән йоҙроҡ яҙа китте, егет ситкә янтайып өлгөрҙө.
Атаһының холҡон яҡшы белгән ҡыҙ:
– Ярай, пока! – тине лә тиҙ генә өйгә йүгереп инеп китте. Хөснулла бик оҙаҡ баҡса алдындағы эскәмйәлә ултырҙы.
Ну матур булып үҫеп китте бит ҡыҙы! Ул буй-һын, ул аяҡтар, нескә бил...
Байтаҡтан бирле ҡатын наҙын күрмәгән, эсеп ҡаны ҡыҙған ир ҡапыл торҙо ла өйгә ыңғайланы. Өйгә килеп инде. Ҡыҙ үҙенең бүлмәһендә йоҡлай. Ир сисенде лә утты һүндереп, үҙ урынына ятты, тик күҙен йоҡо алманы. Теге бүлмәлә ҡыҙҙың тигеҙ итеп тын алып йоҡлауы бөтә тәнен ҡалтыратты, ҡаны ике ҡолағынан тышҡа фонтан булып атылып сығырҙай булды. Ниндәйҙер көс ҡапыл Хөснулланы аяғына баҫтырҙы. Ул шәп итеп ҡыҙҙың бүлмәһенә барып инде лә “гөрҫ!” итеп уның өҫтөнә ауҙы.
– Ни эшләп йөрөһөң ул бында, атай?! Эскәнһең, бар сыҡ, үҙеңдең урыныңа барып ят...
Күпме генә ысҡынырға тырышһа ла, Зөлхизә арыҫландай кәүҙәле иргә ҡаршы тора алманы.
– Яратам бит мин һине. Ҡайһылай итәйем һуң... Әсәйең мине ғүмер буйы яратманы. Ғәфү ит мин бәхетһеҙ ирҙе. Башҡаса түҙә алманым... Ир зыу төшөп илаған ҡыҙҙы үҙенсә иркәләне, битенән, сәстәренән үпте. Икенсе көн Зөлхизәгә:
– Лыҡа иҫерек инем, бер нәмәне лә иҫләмәйем. Булыры булды инде, тик был турала әсәйең белергә тейеш түгел. Әгәр әйтә ҡалһаң, үҙе риза булып, минең янға килеп ятты, тип әйтәсәкмен, – тип иҫкәртте.
Булып уҙған ваҡиғаны әле лә башына һыйҙыра алмаған Зөлхизә артабан уҡырға уйламаны. Комсомол путевкаһы менән Тольятти тарафтарына юлланды. Шул китеүҙән һыуға батҡан таштай юҡ булды. Байрамдарҙа ҡотлау открыткалары ебәреп торҙо, шунда йәшәргә ҡалды.
Күргеһе лә килмәгән һөйкөмһөҙ ир менән йәшәү Рәзиләнең һаулығын ныҡ ҡаҡшатты. Йөрәк өйәнәге менән интекте, ваҡытынан алда ҡартайҙы.
Һуңғы осорҙа Хөснулла йорт-хужалыҡ эштәре менән Аҡҡуяндағы Сәриә балдыҙына бик йыш йөрөр булып китте. “Күҙ көйөгө булып алдымда йөрөгәнсе, әйҙә барһын, ярҙам итһен”, – тип Рәзилә лә ирҙең Сәриәлә йөрөүенә ҡаршы килмәне. Хөснулла бында ла тик кенә йөрөй алманы. Аҡылға еңелерәк Сәриә менән бергә төн үткәреү өсөн уға бер ниндәй хәйлә лә, йылы һүҙ ҙә кәрәкмәне. Киреһенсә, ошо йәшкә еткәнсе ир күрмәгән Сәриә уны килгән һайын ҡыуанып ҡаршы алды. Ашатты, эсерҙе, үҙенең ире һымаҡ ҡабул итте.
Ғүмер шулай уҙа бирҙе. Көндәрҙән бер көндө Тольяттиҙағы Зөлхизәнән телеграмма килеп төштө. Унда дүрт һүҙ генә яҙылғайны: “Ҡаты ауырыйым, килеп етегеҙ”.
Рәзиләне тағы ла йөрәге аяҡтан йыҡты. Хәле бер аҙ арыуланғас, Хөснулла менән Тольяттиға юлландылар. Барып төшкәс, адресы буйынса йәшәгән йортто көскә табып, ишектең ҡыңғырауына баҫтылар. Ишек асылып китте. Ҡаршыларында баҫып торған ун һигеҙ йәштәр тирәһендәге егетте күреп, Рәзилә артҡа ҡарай ауа яҙҙы. Улар алдында оҙон буйлы, киң яурынлы һыу һөлөгө кеүек матур йәш Хөснулла баҫып тора ине. Ә Хөснулла ҡапыл артҡа сигенде лә баҫҡан урынында таш булып ҡатты.
– Һеҙ Ғәлиуллиндар булаһығыҙмы? Инегеҙ, үтегеҙ, – тигән тауышҡа икеһе лә иҫтәренә килгәндәй булдылар ҙа этелә-төртөлә өйгә уҙҙылар. Сисенеп, күстәнәстәрен кухняға ҡуйҙылар ҙа залға үттеләр.
– Зөлхизә ҡайҙа?
Рәзиләнең башына килгән беренсе һорау шул булды.
– Әсәй йоҡо бүлмәһендә. Әйҙәгеҙ, – тине егет.
Рәзилә ул ҡоларҙан был ҡоларҙан, стенаға тотона-тотона йоҡо бүлмәһенә ыңғайланы. Бәп-бәләкәс кенә булып ҡалған, ҡоро һөйәк тә тиренән генә торған ҡыҙын күрҙе лә илап ебәрҙе.
– Әсәй, һаумы...
Зөлхизә хәлһеҙ генә ҡулын Рәзиләгә һуҙҙы, илаған әсәһенең тынысланғанын көттө. Унан саҡ көскә тын алып, тамаҡ төбө менән ауыр итеп һөйләй башланы.
– Әсәй, миңә инде күп ҡалманы. Тегендә гонаһлы булып китә алмайым. Үлмәһәм, әйтмәҫ тә инем. Был бала атайҙыҡы. Һин уҡырға киткәс, ул минән көлдө, мыҫҡыл итте. Һиңә әйтмәҫкә ҡушты. Шуға мин ҡырға сығып киттем. Балам бер яңғыҙы ситтә ҡала. Зинһар, ситкә типмәгеҙ.
– Тормошҡа ла сыҡманыңмы, ҡыҙым?
– Сыҡтым. Үҙем һыйҙым, балам һыйманы ул иргә...
Хәле бөтә башлаған Зөлхизә туҡтап бер аҙ ял итеп алды ла һүҙен дауам итте:
– Уның менән нисек йәшәнең һин, әсәй? Йәшлегемде урланы, эт... Әсәй, мине ғәфү ит...
Рәзилә ҡыҙын ҡосаҡланы. “Эйе, ғәфү итәм”, – тип башын ҡаҡты.
– Ә хәҙер уны саҡыр, – тине Зөлхизә.
– Һине саҡыра, – тине Рәзилә Хөснуллаға. Үҙе диванға барып ултырҙы ла кеҫәһенән дарыу алып ҡапты.
Хөснулла бүлмәгә килеп инде, ғәйепле төҫ менән ултырғысҡа килеп ултырҙы.
– Һауғынамы, ҡыҙым...
Зөлхизә уның һаулығын алманы. Уның яндырғыс утлы ҡарашына түҙә алмай, Хөснулла башын ситкә борҙо.
– Анау бала кемгә оҡшаған? Йә, әйт әле...
Зөлхизә яуап көттө. Хөснулланың башы күкрәгенә тиклем һәленеп төштө, ул бер ни ҙә әйтә алманы.
– Мин һиңә ныҡ рәнйеп китәм был донъянан. Бүре һин, әҙәм түгел. Бүре лә бит осраған бер һарыҡты тамаҡлап ҡырып һала, ә бөтәһен дә ашап бөтөрә алмай. Әсәйҙе лә, мине лә бәхетһеҙ иттең. Ҡарт бүре һин, әшәке зат. Һүҙем бөттө, бар, сыҡ...
Зөлхизә башын стена яғына борҙо.
Икенсе көн Рәзилә ҡыҙы менән илап хушлашты, ошо арала ғына килеп етергә, эргәһендә булырға ышандырҙы.
– Әлегә улыма бер ни ҙә әйтмәй тороғоҙ. Тыуып-үҫкән ерҙәремде күрә алмай китәм. Ауылды, Сәриә апайымды һағындым. Сәләм әйт...
Зөлхизә илап ҡалды.
Рәзилә ҡайтып еткәнсе Хөснуллаға бер һүҙ ҙә өндәшмәне. Өйҙә лә ҡот осмалы ҡәбер тынлығы хөкөм һөрҙө. Рәзилә ҡапыл ғына ауырып китте, башҡаса аяғына баҫа алманы.
Ҡатынының өнһөҙ-тынһыҙ ауырып ятыуы Хөснулланың йәнен күшектерҙе, тәнен ҡурыштырҙы. Ахыр сиктә янына килеп баҫты.
– Әйт, исмаһам, бер-ике һүҙ. Интектермә мине. Эйе, мин гонаһлы кеше. Хәҙерге аҡылым булһа, мин һеҙҙе урап үтер инем, берегеҙгә лә тырнаҡ осо менән дә сиртмәҫ инем. Кисерегеҙ мине. Әйт, зинһар, ниндәй яҡшылыҡ эшләй алам мин һеҙҙең өсөн? – тип ҡатын алдына килеп теҙләнде.
– Насарлыҡ ҡылған саҡтарыңда берәүҙән дә ризалыҡ һораманың бит. Бөгөн килеп яҡшылыҡ эшләр өсөн минән кәңәш һорарға булдыңмы? Изгелекте һорап эшләмәйҙәр. Намыҫ, күңел ҡушыуы буйынса атҡарыла торған ғәмәл ул. Донъялағы бөтә етемде лә рәнйетер, илатыр өсөн тыуғанһың һин. Алдымда теҙләнеп торма. Тәүбәгә һуңланың. Гонаһтарың өсөн Хоҙай Тәғәлә алдында яуап тоторһоң, – тине ҡатыны.
Өс көндән һуң Рәзилә дауаханала донъя ҡуйҙы.
Яңғыҙ ҡалғас, Хөснулла үҙен ҡайҙа ҡуйырға белмәй алйыны. Йөрөнө-йөрөнө лә кискә табан Аҡҡуянға Сәриә балдыҙына юл тотто. Төшөнә ингән ҡарт бүре лә унда оҙаҡҡа ҡалырға ирек бирмәне. Әле бына ҡайтып инеп, тышта тупһала ултыра.
Бына бер аҙна инде, ни сәбәптәндер, Хөснулла башынан сыҙамай, күҙ алдары ҡараңғылана, аяҡтары тыңламай.
– Эх-х, донъя... Үкенесле үттең һин...
Йәшәү асылын, тормош ҡәҙерен белмәй ғүмер кисергәненә Хөснулла бөгөн үҙен-үҙе ғәфү итә алманы. Бер изгелек эшләү урынына йөҙ насарлыҡ ҡылды бит. Тик үҙе өсөн генә йәшәне.
Тольяттиҙа ҡалған улы йөрәген өйкәне. Йә, ҡайһындай малайы атайһыҙ үҫкән, бахыр...
Әле лә ауырыу әсәһе янында атаһының кем икәнен дә белмәй йөрөп ҡалды.
Хөснулла, ике ҡуллап башын тотоп, үкһеп-үкһеп иланы. Юҡ, тиҙ арала ғына улына хат яҙырға кәрәк. Иртәгә һуң булыуы ла бар. Яҡшымы-насармы, бала атаһының кем икәнен белергә тейеш.
Хөснулла ҡабаланып урынынан торҙо. Ҡапыл башы әйләнеп китеп ҡолай яҙҙы. Өйгә инде лә хат яҙырға ултырҙы.
“Һаумы, улым. Һиңә атайың хат яҙа. Әсәйеңдең хәлен белергә барған өләсәйең менән олатайыңды иҫләйһеңме? Мин һиңә, улым, олатай түгел. Мин һинең атайың булам. Тик мине ғәйепләмә. Донъяла шундай улым барлығын ошоғаса белмәнем. Ҡайтыу менән өләсәйең донъя ҡуйҙы. Минең дә, ахыры, көндәрем һанаулы ҡалды. Өйҙө, өйҙә ятҡан бар аҡсаны һиңә ҡалдырам. Атайыңдың өйөнә күсеп ҡайт, сит ерҙә йөрөмә. Улым, минән һиңә васыят: донъялыҡта кешеләрҙе рәнйетмә. Хәлеңдән килгән тиклем изгелек ҡыл. Күп-күп фатиха, рәхмәттәр алып ҡалырға тырыш. Эсмә, тартма, эшлә, тәүфиҡлы бул. Атайыңдың нигеҙен ҡоротма. Мине ғәфү ит.
Һау ғына бул, оҙон ғүмерле бул, балаҡайым. Күсеп ҡайтһаң, һине бында Ишкилдин Шәмсетдин, Дәминдаров Мулланур апаларың ҡаршы алыр.
Атайың Ғәлиуллин Хөснулла Абдулла улы”.
Хөснулла хатты конвертҡа һалды. Конверт тышына тырышып-тырышып тулы адресты яҙҙы ла әкрен генә почта бүлексәһенә йүнәлде. Уның һорауы буйынса хатты заказлы итеп һалдылар.
Ҡайтышлай ҡорҙашы Мулланурға, ут күршеһе Шәмсетдингә һуғылды, уларҙы өйгә алып ҡайтты.
Оло өйҙөң иң түрендә торған һандыҡты асып ебәрҙе.
– Ҡорҙаштар, донъя хәлен белеп булмай. Бөтә документты ошонда һалам, – тине лә иң аҫта ятҡан оло ғына бер төргәкте тартып сығарҙы.
– Һанағыҙ, – тине ул. Төргәкте сисеп ебәргәс, ундағы аҡсаны күргән ике ирҙең күҙе дүрт булды.
– Һанағыҙ, һанағыҙ, – тип ҡабатланы Хөснулла. – Был аҡсалар минең малайға ҡала.
“Әллә аҡылға еңеләйгәнме был?” – тигән уй йүгереп үтте ҡорҙаштары башынан. Шулай ҙа аҡсаны теп-теүәл итеп һанап, һандыҡ төбөнә һалдылар.
– Минең, ҡорҙаштар, улым бар бит!
Хөснулланың йөҙөндә ғорурланыу ҡатыш маҡтаныу ғәләмәте сағылып китте. Ике ир, аптырауҙың сигенә сығып, уға текәлде. Уларҙың бер ҡасан да Хөснулланың ошондай бәхетле, ғорур ҡиәфәтен күргәндәре юҡ ине.
– Миңә тигәне – ошолар...
Хөснулла бәләкәйерәк сумаҙанды асып ебәрҙе. Ундағы ап-аҡ кәфенлек тауар, ваҡ-төйәкте күргәс, йомшаҡ күңелле Шәмсетдиндең күҙҙәрендә йәш күренде.
– Шула-а-ай... Донъя бит ул... – тип Мулланур ауыр итеп көрһөнөп ҡуйҙы.
– Бына малайҙың йәшәгән урынының адресын да биреп ҡуяйым.
Хөснулла адресты, һандыҡтың асҡысын ҡорҙаштарына тотторҙо.
– Бер яҡыным да ҡалманы. Бер-бер хәл була ҡалһа, мине ер өҫтөнә һалып ҡуймаҫығыҙға ышанам.
Хөснулланың бар ҡыланышына, әйткән һүҙҙәренә ышанырға ла, ышанмаҫҡа ла белмәне ҡорҙаштары. Ә шулай ҙа “ярар” тип баш ҡаҡтылар ҙа ҡайтырға булдылар. Хөснулла уларҙы тышҡа сығып оҙатып ҡалды. Өйҙән сығарып, Аҡтырнаҡҡа оло бер һауыт аш ҡойҙо. Уның ашап бөтөргәнен көтөп ултырҙы, башын һыйпаны, арҡаһынан һөйҙө.
Өйгә килеп инде лә күкрәк тултырып иркен тын алды. Ике яурынынан, әйтерһең дә, тауҙай ауыр йөк төштө. Яйлап йөрөп, бөтә бүлмәне ҡарап сыҡты.
Эйе, улы ҡайтып килһә, уға бына тигән ныҡ донъя ҡала. Әйҙә, йәшәһен атаһы йортонда, күп-күп итеп балалар үҫтерһен. Был өйҙә лә бала-саға тауышы сығырға тейеш тә баһа...
Унан үҙенә диванға урын һалды. Шул арала ғына тиҙ генә йоҡлап китте. Бына ғәжәп, төшкә тағы ла теге ҡарт бүре инде. Тик ул Хөснулланы баҫтырмай, ә тыныс ҡына эргәһендә ята. Әллә үлгән инде? Эйе, үлгән дә ул. Унан ҡурҡып, Хөснулла тороп ултыра, тирә-яғына күҙ һала.
Ана, алыҫта, йәм-йәшел аҡланда Рәзилә менән Зөлхизә көлөшә-көлөшә етәкләшеп йүгерәләр, күбәләктәрҙе ҡыуалар. Хөснулла уларҙы эргәһенә саҡыра, улар уны ишетмәйҙәр ҙә, күрмәйҙәр ҙә... Улар янына тороп китәм тиһә, үлгән бүре терелә лә Хөснулланы ергә йыға.
Бәй, атаһы менән әсәһе йәшел үлән өҫтөндә, ап-аҡ намаҙлыҡ түшәп, намаҙ уҡып ултыралар. Хөснулла уларға ҡысҡыра, тауышы сыҡмай ҙа ҡуя. Улар янына тороп китергә уйлай, бүре тағы ла уны тотоп ала.
Бына хикмәт... Уларҙың бөтәһе лә йылға аръяғындағы ҡояшлы, сәскәле болонда, ә Хөснулла менән ҡарт бүренең ятҡан урындары һалҡын, соҡор-саҡырлы ҡап-ҡараңғы ер...
Иртәгәһенә Шәмсетдин күршеһенең хәлен белергә өйгә килеп инде. Хөснулланың йәнһеҙ кәүҙәһен күреп, улай-былай әйләндергеләп ҡараны.
Күршеһе донъялыҡтан үтеп киткәйне...
Ваҡыт һиҙелмәй үтте. Көндәрҙән бер көндө Ишкилдин Шәмсетдин исеменә Тольяттиҙан телеграмма килеп төштө.
“Юлға сыҡтым. Ҡаршы алығыҙ... Ғәлиуллин Айтуған Хөснулла улы” тип яҙылған телеграмма тотоп, Шәмсетдин Мулланурға юл тотто.
Ҡорҙаштар ҡунаҡ ҡаршы алғанда ғына кейә торған костюмдарының түшенә орден-миҙалдарын тағып, юлға сыҡты. Уларҙың ҡыуаныстары эстәренә һыймай, ә ҡараштарынан атайҙарса ниндәйҙер бер йылылыҡ бөркөлә ине.
– Ҡайҙа китеп бараһығыҙ былай матур кейенеп? – тип һораусыларға ғорур ғына:
– Хөснулла ҡорҙаштың улы ҡайтып килә, ҡаршы алабыҙ, – тип яуап бирҙеләр.
Бына поезд килеп туҡтаны. Бишенсе вагондан килеп төшкән йәш егетте күреү менән күрешеп, ҡосаҡлап алдылар.
Улар алдында оҙон буйлы, киң яурынлы, ҡарап туйғыһыҙ матур йәш Хөснулла йылмайып баҫып тора ине...