24.02.2012 Һай, афарин, башҡорт теле!

Халыҡ-ара туған телдәр көнөндә, 21 февралдә, Өфөнөң “Нефтсе” мәҙәниәт һарайына халыҡ эркелеп килде. Фойеға инеү менән бында ниндәйерәк байрам буласағы аңлашыла ине – ишектән Үк, мөләйем йылмайып, милли кейемдәге йәштәр ҡаршылай, үтә биргәс, республикаларыбыҙ оҫталарының милли кейемдәре, кейеҙ, ҡурсаҡтар күргәҙмәһе, вуздар менән таныштырыу экраны. Һәр ерҙә күңелләнеп һаулыҡ бирешеүҙәр, хәл һорашыуҙар. Хас үҙебеҙсә, башҡортса. Эйе, бында беҙ байрамға йыйылдыҡ – “Халҡым теле миңә – хаҡлыҡ теле“ тип аталған байрамға.
Мәҙәниәт һарайы залы профессорҙар, уҡытыусылар, йәмәғәт эшмәкәрҙәре, яҙыусылар, студенттар, уҡыусылар һәм, әлбиттә, туған телебеҙгә битараф булмаған ябай милләттәштәребеҙ менән шығырым тулды. Әйткәндәй, сәхнә биҙәлешенән дә рух бөркөлә ине.
− Бөгөн йыл һайын тиҫтәләгән тел юғалыу хәүефен кисергәндә, ошондай байрам ойоштороп, туған телебеҙгә ҡарата тағы ла ихтирам уятыу бик файҙалы эш, − тип тәбрикләне йыйылыусыларҙы республикабыҙҙың мәғариф министры Әлфис Ғаязов.
− Беҙ үҙ республикабыҙҙа үҙ телебеҙҙә һөйләшәбеҙ, үҙ йырҙарыбыҙҙы йырлайбыҙ, шиғырҙарыбыҙҙы һөйләйбеҙ. Байрамыбыҙ мөбәрәк булһын, − тине, һүҙ алып, БР мәҙәниәт министры урынбаҫары Рәнис Алтынбаев һәм тамашасыларға бөйөк шағирыбыҙ Рәми Ғариповтың “Туған тел” шиғырынан өҙөк һөйләп ишеттерҙе.
Тел байрамы нисек шиғырҙарһыҙ үтһен ти! Сәхнәлә Башҡортостандың халыҡ шағирҙары Рауил Бикбаев, ҡәҙим Аралбай, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаттары Хәсән Назар, Факиһа Туғыҙбаева, профессор, филология фәндәре докторы Рәшит Шәкүр сығыш яһаны.
Иҫегеҙҙәлер, 90-сы йылдарҙа милли үҙаңыбыҙ уянып килгәндә Рауил Бикбаев “Халҡыма хат” поэмаһы менән дә милләттәштәребеҙҙе айнытып ебәргәйне. Манҡортлоҡ проблемаһын күтәргән поэтик монолог бөгөн дә уйланыр­ға мәжбүр итә. Тап ошо әҫәрен уҡып, шағир түбән­дәге­ләр­ҙе һөйләне:
− Бөгөнгө кисәне Башҡорт теле байрамы тип йыйылғанбыҙ икән, тимәк, беҙ бәхетле халыҡ. Ғалимдар әйтеүенсә, донъяла йылына бер нисә тиҫтә тел юҡҡа сыға. Бына киләһе йыл ошо көндө, йәғни Халыҡ-ара туған тел көнөн байтаҡ халыҡ үҙҙәренең теле көнө булараҡ билдәләй алмаясаҡ. Халыҡ өсөн бынан да ҙур фажиғәне күҙ алдына килтереүе ҡыйын.

Әлбиттә, бөгөнгө глобализм заманында, туған телдәргә төрлө бәләләр янап торғанда, ауылдарҙа мәктәптәребеҙ ябылғанда туған телде һаҡлауы еңел түгел. Бының өсөн ҙур тырышлыҡ, уяулыҡ, берҙәмлек талап ителә. Ләкин күңелебеҙҙе төшөрмәйек.
Бынан егерме йыл элек булған хәлдәрҙе күҙ алдыбыҙға килтерәйек әле. Өфөлә 20-се мәктәп (хәҙер − Ф. Мос­тафина исемендәге ҡала башҡорт гимназияһы) менән 1-се республика мәктәп-интернатынан (Р. Ғарипов исемендәге 1-се республика башҡорт гимназия-интернаты) башҡа мәктәптәрҙә башҡортса шиғыр һөйләгәндәрен, башҡорт йыры, ҡурай моңо яңғырағанын ишеткәнегеҙ булмағандыр. Ә бына бөгөн башҡорт теле яңғырамаған, әҙәбиәте өйрәнелмәгән мәктәп юҡ. Элек “Урал батыр” эпосын балаларыбыҙ ятлап, хатта бер нисә телгә тәржемәһен ятлап һөйләр, ошо юҫыҡта конкурстар үтер тип күҙ алдына ла килтермәй, йәш сәсәндәр әйтешен дә уйламай инек. Хәҙер уларҙың бөтәһе лә бар. Бына ошоларҙы ҡәҙерләй беләйек. Был уңыштарҙы яулау ҙур хеҙмәт талап итә. Уларҙы һаҡлауы тағы ла ҡыйыныраҡ…
Башҡорт теленә арналған байрам йыр-моңһоҙ үтһә, ниҙер етмәгәндәй булыр ине. Хөсәйен Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы солистары, Р. Ғарипов исемендәге 1-се республика башҡорт гимназия-интернаты, 136-сы башҡорт лицейы, 158-се башҡорт гимназияһы, “Тамыр” балалар һәм үҫмер­ҙәр телеканалының йыр ансамбле, Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге республика музыка гимназия-интернатының йәш һәләттәре, “Арғымаҡ” этно-рок төркөмө, ҡурайсыларҙың сығышы ҡабат-ҡабат алҡыштарға күмелде.
Был көндө сәхнәгә сәсән сыҡмаһа ла байрамыбыҙ тулы булмаҫ ине – сәсәнһеҙ ниндәй башҡорт була ти!
Әйй, сәсән тигән зая зат,
Сәсән тигән аҫыл зат.
Илдең күҙе булыр ул,
Илдең теле булыр ул.
Борон, борон, борондан
Башҡорт телен – дәүләт телен
Дәүләт итеп туҡыған,
Дәүләт теле итеп туҡыған…
Халҡына маяҡ булған,
Янған-көйгән, аҫылған,
Башҡорт телен һаҡлаған
Сәсән булыр сая зат,
Сәсән булыр толпар зат…
Билдәле ғалимәбеҙ Розалия Солтангәрәева сәсән рухына әйткән ҡобайырынан өҙөк был. Халыҡ уны өнһөҙ ҡалып тыңланы.
Башҡортомдоң тел байлығын, рух ныҡлығын, аһ-зарын, өмөтөн һәм бәхетен сағылдырған ҡобайырҙар бөгөн дә яңғырай. Беҙ, ошо халыҡ вәкилдәре, телебеҙҙән ваз кисергә, уны яттарҙыҡы менән бутарға йә алмаштырырға, хыянат итергә тейеш түгелбеҙ.
Бөгөн быуаттар төпкөлөнән һаҡланып килгән телебеҙ дәүләт теле статусын алһа ла, уға ҡул һелтәү, балаларыбыҙға өйрәтмәү башҡортмон тигән башҡорттоң эше түгел. Барыһы ла ғаиләнән башлана. Әгәр сабыйҙарыбыҙға ауыҙ тултырып “атай”, ”әсәй” тип әйтеүҙең ғорурлыҡ, бурыс икәнен аңлата, йөрәгенә һеңдерә алабыҙ икән, тимәк, беҙ – яҡшы ата-әсә. Шуны иҫтә тотайыҡ, милләттәштәр!