25.12.2012 Революционерҙар затынан
Ғәҙәттә, беҙ теге йәки был күренекле шәхес тураһында яҙғанда, йә һөйләгәндә ул өлгәшкән уңыштарға, яулаған еңеүҙәренә иғтибар итәбеҙ ҙә, уның ҡайҙан, ниндәй ғаиләнән сығыуы, ата-әсәһе кем булыуы, үҙенең ғаиләһе тураһында онотоп ебәрәбеҙ. Был вайымһыҙлыҡ исеме башҡорт тел ғилемендә генә түгел, бәлки Рәсәй һәм Европа фән донъяһына ла киң таралыу тапҡан диалектолог, филология фәндәре докторы, профессор Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы Мәҡсүтоваға ла берҙәй ҡағыла. Ошо бушлыҡты бер ни тиклем тултырыу, кем һин, Нәжибә Мәҡсүтова, ҡайҙан һин, ата-бабаларың, туған-тыумасаларың, бала-сағаларың кем, тигән һорауға яуап биреү маҡсатында яҙылды был юлдар.
Шәмсетдиновтар – Мәсетле районының Һөләймән ауылында боронғо һәм танылған араларҙың береһе. Быуаттар төпкөлөнә күҙ һалғанда, Һөләймән ауылы Әйле ҡәбиләһенең ҡошсо ырыуына ҡарай. Нәжибәләр Муҡсин тигән мулла нәҫеленән килә. Унан Теләбай, Теләбайҙан Бикембәт, Зөлҡәрнәй, Биктимер, Ишмөхәмәт тыуа. Бикембәттән – Бикмөхәмәт, Хәсән, Абдулхаҡ, Абдулхалиҡ. Хәсәндең улдары Мифтахетдин, Шәмсетдин, Минһажетдин була. Шәмсетдиндән Хәйерзаман (1880 – 1938), Ғилметдин тыуа.
Хәйерзамандың балалары: тәүге ҡатынынан улы – Вәғиз (1910 – 1934), Һөләймәндә юғары белем алған тәүге кеше, 30-сы йылдарҙа РКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитетында инструктор булып эшләй. ҡыҙы Мөхтәрәмә (1914 – 1983); икенсе ҡатынынан: Рәйҙә, Хамзат, Нәжибә, Тәхийә (табип). Нәжибәнең балалары – Зилә (иҡтисадсы), Руслан (табип), Гүзәлиә (хор дирижеры). Тормош юлдашы Вил Шәрифйән улы Мәҡсүтов матбуғат өлкәһендә эшләне.
Атаһы Хәйерзамандың байтаҡ холҡон үҙенә һеңдерә Нәжибә. Оло ҡошсо улусын ун йылдан ашыу етәкләй Хәйерзаман. Һуңынан колхоздар ойоштороуҙа әүҙем ҡатнаша, Мәләкәҫ ауылындағы «Красная Башкирия» колхозы рәйесе вазифаһын башҡара. Тура һүҙле, түрәләр алдында кәпәс сөймәҫ, әпкәләйҙәрҙе йәне һөймәҫ кеше була ул.
Беренсе Бөтә донъя һуғышында ла ҡатнаша Хәйерзаман, ике Георгий тәреһе менән бүләкләнә, унтер-офицер званиеһы ала. Октябрь революцияһынан һуң Колчак бандаларына ҡаршы һуғыша.
Нәжибә лә ҡыйыу, сая ҡыҙ булып үҫә. Һуғышҡа тиклем үк атайһыҙ ҡалған Хәйерзамановтар ғаиләһе, ярлы йәшәһә лә, ауырлыҡтар алдында бәлтерәп, юғалып ҡалмай. Өлкән апайҙары үҫеп етеп, колхоз эшендә ҡатнаша башлай, ә Нәжибә әсәһе Шәһәр әбейҙең төп таянысына әйләнә: йәй ҡул арбаһы, ҡыштарын сана тартып, утын да, бесән-һаламын да ташый. Һуғыш йылдарында ауыл йәштәренән үҙешмәкәр сәнғәт түңәрәген дә ойоштороп ебәрә.
Һөләймән башланғыс мәктәбен тамамлағас, Нәжибә һәм уның тиҫтерҙәре ауылдан биш саҡрымда ятҡан Ләмәҙтамаҡ урта мәктәбендә уҡыуын дауам итә. Мәктәптә интернат тигән нәмә булмағанлыҡтан, Һөләймән уҡыусылары, сабата, ҡиндыраҡ, олораҡ туғандарынан ҡалған көпө кейеп, сепрәк тоҡсайға иҫке гәзиттәрҙән тегелгән дәфтәрҙәр янына арыш оно менән алабута ҡушып бешерелгән йәймә тығып һәм бүреләрҙе ҡурҡытырға тип һаламдан ишелгән факел тотоп, төндә яуған ҡарҙы йырып, күрше ауылға атлай. Мәктәпкә килеү менән йылы йомро мейесте һырып алалар. Күптәр, был ауырлыҡты күтәрә алмай, уҡыуын ташлай. Тик Нәжибә кеүек үтә сыҙамлылар ғына ун класты тамамлап, өлгөргәнлек аттестаты алыуға өлгәшә. Ләкин тағы ла ҡаршылыҡ: юғары уҡыу йортона барыу өсөн бер-ике йыл колхозда эшләргә кәрәк. Нәжибә үҙе уҡыған мәктәптә уҡытып ала ла, Башҡорт дәүләт педагогия институтына имтихан тота һәм уны 1951 йылда уңышлы тамамлап, Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтына эшкә алына.
Ғилми хеҙмәткәр булараҡ, уның был йылдарҙағы эҙләнеүҙәре башҡорт диалекттарын тикшереүгә һәм өйрәнеүгә арнала. Ә был эш бигүк еңел түгел. Бының өсөн лингвистиканы, ономастиканы, терминологияны, лексикологияны, этнографияны энәһенән ебенә тиклем белергә кәрәк. Әммә Нәжибә уларҙың барыһын да еңеп сыға.
Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы күренекле ғалимә генә түгел, бәлки әүҙем дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре лә ине. Йәштәр, ғаилә, мәктәп, юғары уҡыу йорттары проблемалары буйынса республика матбуғатында үткер һәм ҡыйыу мәҡәләләр менән дә сығыш яһар ине. Йәмғиәтебеҙҙәге кәмселектәрҙе, етешһеҙлектәрҙе, власть даирәләренең вайымһыҙлығын, кемдең-кемлегенә ҡарамай, күҙҙәренә тура бәреп әйтер ине.
Бер генә миҫал. Үткән быуаттың 90-сы йылдары башында Өфөгә Владимир Жириновский килеп төштө. Ижтимағи-сәйәси үҙәк трибунаһынан төкөрөктәрен сәсеп һөйләй башлағайны, мин уны бүлдерҙем дә:
– Владимир Вольфович, һеҙ үҙегеҙҙең һуңғы китабығыҙҙа башҡорт һәм татарҙарҙы Монголияға ҡыуасаҡмын, тигәнһегеҙ. Быны нисек аңларға? – тип һораным.
Жириновский был һорауҙы көтмәгәйне, ҡыҙарынып, бүртенде лә:
– Мин уны яҙманым. Уны минең референттар өҫтәгән булһа кәрәк, – тип аҡланырға тотондо.
Шул саҡ Нәжибә апай ҡулымдағы микрофонды тартып алды ла:
– Алдашма! – тине бөтә залды яңғыратып. – Һин генә яҙғанһың был пасквилде, ә хәҙер беҙгә килеп, рус, башҡорт, татар араһына шына ҡаҡмаҡсыһың. Беҙ – быуаттар буйы дуҫ-татыу йәшәгән халыҡ. Артабан да шулай йәшәйәсәкбеҙ.
Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙының киҫкен тауышы ҡылыс һымаҡ сыңлап китте һәм бөтә залды баҫып алды. Жириновский ҙа ошондай зәһәр дауылдан һуң бүтән рәтле һүҙ әйтә алманы, ҡағыҙҙарын йыйҙы ла китеү яғын ҡараны.
– Ну, кәрәген бирҙең дә һуң, Нәжибә апай. Ғүмерлеккә булды, – тип маҡтамаҡсы булғайным, ул миңә тишерҙәй итеп ҡараны ла:
– һ-ы-ы! Апайың бит ул! – тип мине лә урыныма ултыртып ҡуйҙы.
Йылдар үтте һәм бөгөн дә Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙының:
– Һ-ы-ы! Апайың бит ул! – тигән тауышы ҡолаҡ төбөмдә зыңлап тора һымаҡ.
Ризван ХАЖИЕВ,
журналист.