22.06.2012 Тормош һабаҡтары
Эйе, тормош кешегә әсе һабаҡтарын бирә. Теләһәң-теләмәһәң дә, һин уларҙы алырға, йөрәгең аша үткәрергә, ниндәйҙер һөҙөмтәләр яһарға тейешһең. Ана шулай тормош тәжрибәһе туплана.
Ғәлимә менән әлеге осраҡтан һуң, ике-өс көн үткәс, төшкә табан ғына Рахман ағайҙы район үҙәгенә алып киттем. Ярты юлға етә яҙғас, ул машинаны кинәт туҡтатты ла:
– Аһ, Рафай, бер документ онотолоп ҡалған бит әле, – тине. – ҡыйын булһа ла, боролайыҡ инде.
Елдереп кенә идараға ҡайттыҡ. Ғәлимәне күреп, бөгөн һуңлап ҡайтасағымды әйтеп сығайым тип, бүлмәһенә барып инһәм, ул юҡ, кассир ҡыҙ ғына ултыра.
– Ғәлимә ҡайҙа? – тип һораным унан.
– Фермаға китте. Әҙерләнгән бесәнде тикшереп ҡайтырға. Сводка һорайҙар, ти.
– Ферма алыҫ бит. Йәйәүләп киттеме ни?
– Юҡ, командировочный шоферға ултырып китте. Яңы ғына. «Теге шоферҙыр, моғайын». Эҫеле-һыуыҡлы булып киттем. Үҙемдәге үҙгәреште кассир ҡыҙға һиҙҙермәҫ өсөн, урамға ашыҡтым. Шул арала Рахман ағай ҙа сыҡты.
– Ағай, – тинем мин руль артына ултыра-ултыра, – фермаға, бесән өйгән ергә һуғылып китәйек әле. Беҙгә юл уңайы тиерлек, машинаны шәберәк ҡыуырмын.
Рахман ағай, төпсөнөп тормай:
– Әйҙә, Рафай, йәһәтерәк бул, – тине.
Машинаны бөтөн газға выжлатып, ферма янына килеп туҡтаныҡ. Кабинанан йәһәт кенә сығып, тирә-яҡты ҡараштырҙым: Ғәлимә лә, теге шофер ҙа, машинаһы ла күренмәй. Икенсе бер машинанан пресланған бесәнде эҫкерткә һалалар. Быныһының шоферы шаҡтай өлкән йәштәге бәләкәй генә ярғаҡ кеше. Шулай уҡ колхозға командировкаға килгән. Мин уның янына барып:
– Иптәшең ҡайҙа? –– тип һораным.
– Машинаһы менән ниңәлер анауы туғайлыҡҡа инеп китте ул, – тине аѓай, мине баштан-аяҡ күҙҙән кисереп.
Мин ҡатып ҡалдым, йөрәгем өҙөлөп төшкәндәй булды. Рахман ағайҙың:
– Әй, Рафай, йәһәтерәк бул, һуңлайбыҙ бит, – тигән тауышына гүйә йоҡомдан уянып киттем. Иҫерек кеше һымаҡ алпан-толпан барып, машинама ултырҙым да газға баҫтым. «Артынан барырға!» – тип уйланым мин, йөрәкһеп. Ләкин Рахман ағай, түҙемһеҙләнеп:
– Районға, йәһәтерәк районға! – тине ҡолаҡ төбөндә генә. Мин уға буйһонорға мәжбүр булдым. Арттарынан бармағаныма, Рахман ағайҙы тыңлап, районға сапҡаныма һуңынан үкенеп ҡуйҙым. Шулай иткәндә, ихтимал, хыянатты булдырмай ҡалыуым да мөмкин ине бит.
Мин район үҙәгенән эске ғазаптарҙан алйып, ни айыҡ, ни иҫерек ҡайттым.
Рахман ағай, хәлемде күреп:
– Әллә нишләнең, Рафай, сирләйһең, ахыры, – тип, барғанда ла, ҡайтҡанда ла рулде үҙе алмаһа, ихтимал, машинаны йә ҡаршы килгән машинаға бәрҙерер, йә юлдан ситкә китеп, тәгәрәтер инем.
Ғәлимә өйҙә диванда ултыра ине. Мин сисенеп торманым, туфли менән лап-лоп баҫып индем дә:
– Теге шофер менән әрәмәлә нисек йөрөп ҡайттың? «ҡыҙыҡлы донъя»ны күрҙең инде, ә? – тинем, әсе көлөмһөрәп.
– Мин әрәмәгә түгел, фермаға барҙым, – тине Ғәлимә күҙ ҙә йоммай.
Уның күрәләтә алдауына нәфрәтем күкрәгемдән ташып сыҡты, түҙмәнем:
– Әле һин алдашаһыңмы?! – тип сикәһенә һалып ебәрҙем. Ғәлимә йөҙөн ҡаплап диван арҡаһына боролдо. Шул саҡ әсәйем арабыҙға килеп баҫты:
– Кеше балаһына ҡул яҡма, улым. Бәлки, бер ни ҙә булмағандыр.
Мин, бер аҙ аҡылыма килеп, тышҡа сығып киттем. Башымды эйеп, күтәрмәгә ултырҙым. Йөрәк әрнеүгә түҙерлек түгел ине. Урынымдан һикереп тороп, ихата буйлап әйләнеп йөрөнөм. Йәнә күтәрмәгә ултырҙым. Шул саҡ әсәйем килеп сыҡты. Ул, арҡамдан йомшаҡ ҡына ҡағып:
– Әйҙә, сәй эсергә ин, улым, – тине сикһеҙ яратыу һәм наҙ менән. – Артыҡ бошонма инде, балаҡайым.
Индем, өҫтөмдө сисеп ырғытып, өҫтәл артына ултырҙым. Тамаҡҡа аш барманы. Бер сынаяҡ сәй эстем дә диванға барып ҡапландым. Ғәлимә яныма килеп:
– Рафиҡ, бер ни ҙә булманы бит. Ниңә шулай юҡҡа ҡайғыраһың? – тиһә лә, бер һүҙ ҙә өндәшмәй ғазапланып ята бирҙем. Йөрәгемде гүйә нимәлер ҡыҫып-ҡыҫып ала. Шул саҡ тыным быуылғандай була, маңлайыма һалҡын тир бәреп сыға. Аптырайым, нисек шартламай был йөрәк?
Мин төн буйы керпек ҡаҡманым. Таң алдынан ғына бер нисә минут онотолоп торҙом, буғай.
ҡайһы берәүҙәр бындай осраҡта йөрәк әрнеүенә түҙә алмай үҙенә ҡул һала. Әлеге минутта ундайҙарға мин ғәжәпләнмәнем. Үҙемдең дә йәшәге килмәй ине. Тик шул саҡ күҙ алдымда әсәйемде күрҙем. Мине өҙөлөп яратҡан, минең өсөн утҡа-һыуға инергә әҙер торған берҙән-бер тоғро кешем, үлемемде ул һис тә күтәрә алмаясаҡ. «Юҡ, – тинем үҙ-үҙемә, – йәнде усҡа һалып булһа ла түҙергә! Выжданһыҙ ҡатындарға үс итеп, үҙеңә ҡул һалыу – егетлек түгел. Иң дөрөҫө, айырылышырға кәрәк».
Аһ, хыянат йөрәккә хәнйәр ҡаҙау менән бер, иң ауыр, иң әсе ғазаптарҙың береһе икән ул. Ундай ғазаптар килтергән кешенән тиҙерәк ҡотолоу яҡшы. Сөнки бер тапҡыр хыянат иткән ҡатын шул эшенән икенсе, өсөнсө тапҡыр ҙа туҡталып ҡалмаясаҡ. Тик ул инде хәйләкәрерәк буласаҡ. Уның эшен һиҙһәң дә, бәйләнерлек сәбәптәрен ҡалдырмаҫҡа тырышасаҡ. Ә был донъяла һәр аҙғынға аҙҙырыусы ла табылып тора шул.
Икенсе көндө Ғәлимә менән айырылышыу мәсьәләһен әсәйемә кәңәш иттем. Ул, арҡамдан һөйөп:
– ҡатын айырыу уйын эш түгел, улым, ашыҡма. Бәлки, хаталанаһыңдыр. Кеше балаһын юҡҡа рәнйетеүең булыр, – тине.
Әсәйемдең кәңәшеп тыңлап: «Бәлки, бер ни ҙә булмағандыр», – тип, үҙ-үҙемде тынысландырып, айырылышыу тураһында эште ҡуҙғатмаҫҡа булдым. Әммә һуңынан әсәйемде тыңлағаным, үҙемдең йомшаҡлығым өсөн ҡырҡмаһа ҡырҡ тапҡыр үкендем. Сөнки хыянаттың тәүге, иң ауыр ғазаптары үтһә лә, уны онотмайһың да, ғәфү ҙә итмәйһең икән. Ваҡыты-ваҡыты менән ул иҫкә төшә лә, әрнеп, һыҡранып алаһың, үҙеңдең тимерҙе ҡыҙыуында һуҡмағаның өсөн әрнейһең.
Беҙ элеккесә йәшәп киттек. Әлбиттә, был тыштан ғына шулай. Ғәлимәгә мөнәсәбәтем үҙгәрҙе. Элекке ихлас, онотолоп һөйөү юҡҡа сыҡты, әкренләп мөхәббәтем дә сәскәһен ҡойҙо. Унан иҫтәлек кенә ҡалды. Йоҡларға ятҡас, теге хәлдәрҙе иҫкә төшөрөп, йыш ҡына Ғәлимәгә арҡа менән боролдом. Шундай саҡта, исмаһам, Ғәлимә үҙе мине иркәләһә, йылы һүҙҙәр әйтһә, еңел булып ҡалыр ине. ҡайҙа ул? Шундай төндәрҙә: «Бының менән араны өҙөргә кәрәк», – тигән уй башҡа килә, тик көндөҙҙәрен эш, мәшәҡәттәр менән был хаҡта онотам. Ләкин мин булдыра алмағанды тормош үҙе хәл итте.
Йәйҙең эҫе көнөндә әсәйем колхоз сөгөлдөрөн утап йөрөгән. Үҙенә бүленгән ҙур ғына майҙандың һуңғы өлөшө генә ҡалған булған. Шуны бөтөрөп ҡайтайым тип, тырышып йөрөп, үтә йонсоған, унан да бигерәк, һуңғы сиккәсә зиһене кипкән. Эшен тамамлап ҡайтышлай, тирләп-бешкән килеш, ауыл осондағы ҡойонан һыуһыны ҡанғансы һыу эскән. Төндә ул үҙен насар хис итте, ә таңға табан, ҡаты сирләп китеп, аңын юғалтты. Уны дауаханаға һалдыҡ. Әсәйемде фалиж һуҡҡайны. Байтаҡ дауаланһа ла, аяҡтары, ҡулдары йөрөмәҫ булды.
Ошондай хәлдәге кешене ҡарау, тәрбиәләү еңел түгел ине, әлбиттә. Башта Ғәлимә тауыш-тынһыҙ ғына түҙҙе. Рәхмәт йөҙөнән мин уға иғтибарымды көсәйттем, әсәйем хаҡына арабыҙҙағы һыуыҡлыҡты юҡҡа сығарырға тырыштым. Бынан тыш, йорт эштәрендә уға ныҡлап ярҙамлаша башланым. Үҙем өйҙә саҡта әсәйемде ашатам, эсерәм, саф һауаға алып сығам. Мунса яҡһаҡ, унда күтәреп алып барам, алып ҡайтам. Ғәлимә күберәк минең өсөн уңайһыҙыраҡ эштәрҙе башҡара. Һуңға табан ул ауырыуҙың карауаты янында ҡайһы бер хәжәттәрен үтәгәндә танауын ситкә бороп, йөҙөн йыйыра башланы. Әсәйем, быны күреп, бик ғазаплана, күрәһең:
– Һиңә ҡыйын инде, килен, нишләйем һуң? – ти.
Берәү булһа, уны тынысландырыр, йылы һүҙе менән күңелен күрер ине, ә Ғәлимә өндәшмәй, йөҙөн дә асмай, гүйә әсәй уға ниндәйҙер ғәфү иткеһеҙ насарлыҡ эшләгән. Миңә быны кисереү ифрат ҡыйын. ҡайһы саҡта икәүҙән-икәү булған осраҡта: «Әсәйгә кешесә ҡарарға тырыш инде, үҙе теләп алған сир түгел бит», – тим. Ғәлимә йә өндәшмәй ҡала, йә: «Өйрәтмә мине!» – тип кенә ҡуя. Йәнә күпмелер ваҡыттан ул: «Минең яҙмышым ғүмер буйы шул ауырыу ҡарауҙандыр инде. Тағы ун биш – егерме йыл ятһа, нишләрһең?» – тип зарлана башланы. Ә бер көндө Ғәлимә әсәйҙең түшәген йыйыштырғанда, ҡараһы ҡойолоп:
– Хет бөгөндән үл, хет сәсрә инде, баш ҡотолаһы түгел, – тип һуҡранып йөрөнө.
Уның был ҡыланышын, башҡа ваҡыттағы кеүек, тауыш-тынһыҙ ғына үткәрә алманым. Кинәт асыуым килеп:
– Ниңә инде, Ғәлимә, әсәй алдында юҡты-барҙы һөйләйһең? Уның былай ҙа кителгән күңелен китәһең, – тинем.
Был һүҙҙәр Ғәлимәгә етә ҡалды.
– Был әсәйең әллә егерме, әллә утыҙ йыл ятыр. Ғүмер буйы миңә ауырыу ҡарап сирләргәме ни?! Китәм, бөгөндән китәм, әсәйҙәргә ҡайтам. Етте! – тип екеренде, ҡыҙарынып-бүртенеп.
Эштең етдигә китеүен шәйләп, мин хәлде төҙәтергә тырыштым. Шунда уҡ яңғыҙыма үтә ауырға тура киләсәген, әсәйҙе ҡарарға бер ҡатындың да риза булмаясағын уйлап ҡаушабыраҡ та ҡалдым.
– Ғәлимә, китмә! Әсәй менән яңғыҙымды ҡалдырма. Был изгелегеңде бер ҡасан да онотмам, – тинем мин, ялынған һымаҡ.
– Юҡ, Рафиҡ, артыҡ түҙер әмәлем ҡалманы. Мине бында нимә бәйләп тота? Балабыҙ-ниебеҙ юҡ. Үҙ әсәйең – үҙең ҡара, – тине Ғәлимә, башҡа һүҙгә урын ҡалдырмаҫлыҡ итеп.
Ғәлимә, йыйынып, ҡул осондағы әйберҙәрен эләктереп ҡайтып китте. Күрәһең, ата-әсәһе менән был хаҡта һөйләшкән булғандыр. Оҙаҡламай ҡыҙының ҡалған әйберҙәрен алырға, ат егеп, атаһы килеп етте.
Шулай итеп, әсәй менән икәү генә тороп ҡалдыҡ. Мин уның янына ултырып, башынан, ҡул баштарынан һыйпаным, уны өҙөлөп йәлләүҙән, үҙем дә һиҙмәҫтән, күҙҙәремдән йәштәр бәреп сыҡты.
Әсәйем, салҡан төшөп ятҡан килеш, һөйөү, наҙ тулы күҙҙәрен миңә төбәне:
– ҡайғырма, үҙеңде һаҡла, балаҡайым. Донъяның бер яйы сыға ул. Өйрәк китһә, ҡаҙ килә, ти халыҡ. – Ул бер аҙ ғына тынып ятты ла йәнә һөйләп китте. – Теге ваҡытта һиңә айырылышмаҫҡа кәңәш итеп, яңылыштым мин, улым. Ғәлимә килендең командировочный шофер менән әрәмәнән сыҡҡанын күргәндәр икән шул. Был хаҡта һуңынан ғына ишеттем.
– Әсәй, мин быны беләм, – тинем мин. – Ул саҡта уның менән айырылышырға көс тапманым. Бының өсөн эстән мең тапҡыр ғазапландым, мең тапҡыр үҙемде ғәйепләнем. Ғәлимәнең китеүенә бер тамсы ла үкенмәҫ инем, әсәй, һине яңғыҙ нисек ҡарармын тип борсолам.
– Донъяла яҡшы кешеләр бөтмәгән. Ярҙам итеүселәр табылыр әле, улым. ҡайғырма! – тине әсәйем тыныс ҡына. – Ул нәҫел менән ҡушылыуыбыҙға башта уҡ риза булмағайным. Тик һинең башыңды юғалтып йөрөүеңде күреп, ҡаршы килә алманым. Бәлки, һәйбәт кенә йәшәп китерһегеҙ тип уйлағайным. Булманы. Аҙғын нәҫел шул. Ғәлимәнең атаһы, мир үгеҙе кеүек, ҡатыны өҫтөнән дүрт-биш ҡатын менән йөрөнө. Ғаиләлә гел тауыш-ғауға булды. ҡайҙа унда балаға йүнле тәрбиә биреү тураһында уйлау!
Әсәйемдең: «Яҡшы кешеләр бөтмәгән», – тип әйткәне хаҡ булып сыҡты. Ғәлимәнең киткәнен белеп, күршеләрҙән бер нисә ҡатын-ҡыҙ үҙҙәренең ярҙам итәсәген белдерҙе. Рахман ағай ҙа, хәлемде аңлап, мине эштән иртәрәк ебәрергә тырышты. ҡайһы бер көндө:
– Фермаларҙан машинала үҙем генә әйләнеп ҡайтырмын, Рафай. Бар, әсәйең янында бул, өйҙәге эштәреңде бөтөр, – тип мине тотош көнгә лә ҡайтарып ебәрә ине.
Ә туғыҙынсы синыфта уҡыған Гүзәл тәүге көндән үк әсәйемде ҡараша башланы. Мин өйҙә юҡта гел уның янында була, оло кешене тәрбиәләүҙә иң ауыр эште лә ихлас һәм бер ниндәй ҡыйынлыҡһыҙ башҡара ине. Етмәһә, әсәйем менән оҙон-оҙаҡ һөйләшеп ултыра. Бер туған һеңлемдәй күреп, уға яратып ҡарайым. Беҙҙең нурһыҙ тормошобоҙға нур, йәм өҫтәне ул.
Туғыҙынсыны тамамлап, унынсы класта уҡый башлағас та Гүзәл беҙҙе ташламаны. Мин уға шул тиклем өйрәндем, әллә ярата уҡ башланым инде. Уны эштән һағынып ҡайтам. Ул үҙе лә мине көтөп ала, күргәс, йөҙө яҡтырып, алсаҡланып китә. Беҙ йыш ҡына һөйләшеп ултырабыҙ. Бер көндө мөхәббәт тураһында һүҙ сыҡҡас:
– Әгәр берәйһен яратам икән, уға ғүмер буйы тоғро буласаҡмын, – тине ул, күҙҙәремә ҡарап.
– Әйтеүе еңел дә ул, Гүзәл, – тинем мин уны һынау өсөн, – тик тормошта һин әйткәнсә генә булмауы ла мөмкин бит.
– Был осраҡта нәҡ мин әйткәнсә буласаҡ. Ғәлимә апай кеүек ят бер шофер менән әрәмә ҡарап йөрөүҙе мин хурлыҡ тип иҫәпләйем.
– Улайһа, һинең һөйөүеңә лайыҡ кеше бик бәхетле буласаҡ, Гүзәл.
– Бер-береңде бәхетле итмәгәс, ниңә ҡауышырға?..
Мин уның шундай фекерле булыуына ғәжәпләнеп тә, һоҡланып та ҡуям. Кисә генә мин бала тип ҡараған ҡыҙ бөгөн нисек етди һәм аҡыллы һөйләшә! Юҡ, был ҡыҙ Ғәлимә кеүек хистәрен бизмәнгә һалмаясаҡ. Һөйһә, янып һөйәсәк, һөймәһә – һөймәйәсәк. Мәгәр һөйәр табып, ҡараңғы мөйөштәрҙә йөрөмәйәсәк. Их, Ғәлимә менән арҡаларҙы бирешеп, ғәрлек һәм әрнеүҙәрҙе эскә йотоп ятҡан саҡтарҙа нәҡ шундай ҡатын тураһында хыялланманыммы ни?
ҡыш быйыл кинәт һыуытып башланы. Тәүге ҡар яуып үтеү менән күҙ асҡыһыҙ буран сыҡты. Мөрйәләрҙә ыжғыр ел шомландырып олоно. Шундай кистәрҙең береһендә әсәйем үҙен үтә насар тойҙо.
– Табип алып киләм, – тигәс, күнмәне.
– Әлегә хәлем түҙерлек, төн йөҙөндә кешене борсоп йөрөмә, – тине.
Үҙебеҙҙә булған ҡаһы бер дарыуҙарҙы эсергәс, ысынлап та, әсәйҙең хәле бер аҙ еңеләйгәндәй итте. Гүзәл менән икәүләп янынан китмәнек.
– Бар, ҡайтып йоҡла, Гүзәл! Иртәгә һиңә мәктәпкә бит, – тип ҡараһам да, ҡыҙ риза булманы.
– Апай шулай сирләгәндә ни йөрәк менән йоҡлап ятайым мин, – тине ул, илай яҙып.
Башҡаса мин Гүзәлгә өндәшмәнем. Дөрөҫөн генә әйткәндә, уны янымдан ебәргем дә килмәй ине.
Иртән өйгә табип саҡырҙыҡ. Урта йәштәрҙәге сикәләре салланған был ағай әсәйҙең ҡан баҫымын, пульсын тикшерҙе, күкрәген тыңланы ла бер-бер артлы ике укол ҡаҙаны. Әсәйҙең хәле яҡшыра төштө. Ул күҙҙәрен асты.
Мин уны оҙата сыҡҡас, күтәрмәлә миңә боролоп:
– Һин, туған, ир кеше, ныҡ бул: әсәйең иртәгәнән дә ҡалмаҫ,– тине. – Оҙаҡламай шәфҡәт туташын ебәрермен. Ул тейешле уколдарҙы ҡаҙап, дарыуҙар биреп торор.
Минең үҙгәреп китеүемде күреп:
– Борсолоуыңды әсәйеңә һиҙҙермә, туған. Үҙеңде ҡулға ал, – тине.
Шәфҡәт туташы әсәйем янында дежурҙа торһа ла, хәле әллә ни яҡшырманы. Төн уртаһында аңын юғалтты, ә таң алдынан яҡты донъянан китеп барҙы.
Түшәктә ятһа ла, әсәйем рух ҡанатым булған икән. Мине сикһеҙ яратҡан һөйөклө кешемде юғалтыуҙы ауыр кисерҙем.
Шул саҡта янымда Гүзәл булмаһа, миңә бик ныҡ ауыр булыр ине. Рәхмәт, Гүзәлем!
Әсәй үлеп, ун-ун биш көн үткәс, кохоз идараһында Ғәлимә менән осраштыҡ. Дөрөҫөрәге, коридорҙа ул мине туҡтатты. Ғәлимә ябығып, йәмһеҙләнеп киткәндәй күренде миңә. Ул, йылмайған булып:
– Рафиҡ, бер өйҙә бер үҙең йәшәү бик күңелһеҙ түгелме? – тип ҡыҙыҡһынды.
Мин вайымһыҙ ғына:
– Әллә, ул хаҡта уйлағаным да юҡ, – тинем. Ғәлимә бер аҙ ҡарап торҙо ла:
– Һинән китеп, мин яңылыштым бит, Рафиҡ, – тине, күҙҙәремә ҡарарға тырышып. – Мин һине ныҡ яратҡанмын икән. Һаман онота алмайым, бәлки, яңынан ҡауышырбыҙ?
– Беҙҙе ҡауыштырырҙай бер нәмә лә юҡ бит, – тинем, шаяртҡан һымаҡ саҡ ҡына көлөмһөрәп.
Ул мине аңланы, әлбиттә. Шуныһы ғәжәп, тормош уға ла әсе һабағын биргән, күрәһең.
Рәшит САБИТОВ
(Аҙағы. Башы 46-сы һанда).