20.02.2013 Ергә төшкән иң ҙур ун метеорит

Ғалимдар раҫлауынса, бер йыл эсендә 15 тоннаға яҡын йыһан есеме планетабыҙға төшә. ҡайһы берҙәре ҡом саҡлы ғына булһа, икенселәренең бер нисә йөҙ килограмм, хатта тонна булыуы ихтимал. Ергә төшкән иң ҙур ун метеорит тураһында иҫкә төшөрәйек.
Саттер Милл метеориты (2012 йылдың 22 апреле) секундына 29 саҡрым тиҙлектә АҡШ-тың Невада, Калифорния штаттары буйлап үтә һәм Вашингтон күгендә шартлай. Шартлау ҡеүәте тротил эквивалентында яҡынса дүрт килотонна була (сағыштырыу өсөн: Cиләбе күгендә шартлаған метеориттың ҡеүәте тротил эквивалентында биш йөҙ килотонна булған).
Бер йыл элек ҡытайҙа метеорит ямғыры (2012 йылдың 11 феврале) күҙәтелә. Йөҙ квадрат метрлыҡ майҙанға йөҙҙән ашыу таш яуа. Иң ҙур метеориттың ауырлығы – 12, 6 кг. Ғалимдар, улар Юпитер һәм Марс астероид билбауынан килгән, тигән һығымта яһаған.
2007 йылдың 15 сентябрендә Перуҙағы Титикака йылғаһы ярына метеорит төшә. Ул төшкән урында тәрәнлеге – 6, киңлеге 30 метр булған кратер барлыҡҡа килгән һәм ҡайнар һыу урғыла башлаған.
Куня-Ургенч метеориты (1998 йылдың 20 июне) Төркмәнстандың Куня-Ургенч ҡалаһы янындағы мамыҡ баҫыуына төшкән. Халыҡ иң алда сағыу ут күргән. Йыһан есеме төшкән ерҙә биш метрлыҡ воронка барлыҡҡа килгән. Метеориттың иң ҙур өлөшө – 820 килограмм. Уның йәше яҡынса дүрт миллиард йыл. БДБ илдәренә төшкән таш метеориттарҙың иң ҙуры һанала.
Cтәрлетамаҡ метеориты (һүрәттә) (1990 йылдың 18 майы) Башҡортостандың Стәр­летамаҡ ҡалаһынан 20 саҡрым алыҫлыҡтағы баҫыуға төшә. Шул урында диаметры ун метр булған кратер барлыҡҡа килгән. Башта кескәй генә металл өлөштәре табыла. Бер йылдан ун ике метр тәрәнлектә 315 килограмлыҡ метеорит табыла. Ул Өфөнөң археология һәм этнография музейында һаҡлана.
1976 йылдың 8 мартында ҡытайҙың Цзилинь провинцияһында 37 минут буйына таш ямғыры яуа. Ул секундына 12 саҡрым тиҙлектә төшә.
Уссурийск тайгаларында Сихотэ-Алинь тауҙарына (1947 йылдың 12 февралендә) таш ямғыр яуа. Утыҙҙан ашыу кратер барлыҡҡа килгән, уларҙың диаметры – 7 – 28 метр, тәрәнлеге 6 метрға тиклем. Шул тирәнән 27 тоннаға яҡын метеорит матдәһе йыйып алынған.
Гоба – табылған иң ҙур метеорит. Ул яҡынса 80 мең йыл элек ергә төшкән. Был гиганттың ауырлығы яҡынса 66 тонна. Намибияла 1920 йылда табылған.
1908 йылдың 30 июнендә иртәнге сәғәт 7-ләр тирәһендә Енисей йылғаһы бассейны өҫтөнән көньяҡ-көнбайыштан төньяҡ-көнбайышҡа табан ҙур утлы шар үтә. Тунгус метеориты кеше йәшәмәгән тайга өҫтөнән 7 – 10 cаҡрым бейеклектә шартлай. ҡеүәте яҡынса 40 – 50 мең мегатонна була, был иң көслө водород бомбаһына тиң. Шартлау тулҡыны планетаны ике тапҡыр урай. Шартлау һөҙөмтәһендә ике мең квадрат километр майҙанда ағастар ҡолаған, эпицентрҙан ҡырҡ саҡрым алыҫлыҡта хайуандар ҡырыла, кешеләр зыян күрә, бер нисә йөҙ саҡрым алыҫлыҡтағы йорттарҙа быялалар селпәрәмә килә. Бер нисә көн буйы Атлантиканан Үҙәк Себергә тиклем күктә яҡтылыҡ торған. Бер ниндәй ҙә метеорит та, кратер ҙа табылмаған. Тунгус метеориты тирәләй бәхәстәр бөгөн дә тынмай.
1833 йылдың 13 ноябрендә АҡШ-та ун сәғәт буйына метеорит ямғыры яуа. Ошо ваҡыт эсендә ергә төрлө ҙурлыҡтағы 240 000 метеорит төшкән.

Г. ЙОСОПОВА әҙерләне.