02.08.2011 «Ерҙән химияһыҙ ҙа уңыш алып була»

йәки Беҙҙе туйындырыусыға һаҡсыл ҡарайыҡ
Тап-таґа иген баѕыуындаѓы йєп-йєшел ‰ѕентелєр елєѕ ел ыњѓайына бє‰елє, сут та сут ниндєйґер љош моњ ћуґа. Бер яљта офољ ситендє тєбиѓєт љомартљыћы − Суљраљ сейєлеге, икенсе яѓында бер баѕыу булып ћап-ћары љандала ‰лєне йєйрєп ята. Урманлыљ эсендє тєбиѓєттє ћирєк осраѓан, «Љыґыл китап»ља индерелгєн дµр-дµр сєскє (пион уклоняющийся, марьин корень) ‰ѕє. Уѓа яљын ѓына ерґє Кавказ тољомло бал љорттары, єйтерћењ, уѕал уйлы кешелєрґєн ал сєскєне ћаљлай. Є урманды ‰ткєс, аљ љылѓанлы тауґар башлана. Тау башынан Воздвиженка ауылы, баѕыулыљтар к‰ренє, уњ яљта к‰гел­йем к‰л тулљынлана.
Эйе, ауылѓа килеп ингєндє, тип-тигеґ дала ѓына ꉴ㺠салынћа ла, ауыл халљы ѓорурланырлыљ к‰ркєм урындар бар.
Анатолий Иванович дµрµѕ єйтє, был хозурлыљты ни љулыњ барып к‰рєлєтє харап итєћењ?
− Нисек бына ошо матурлыљља ҡаршы химия љулланаћыњ инде? − тип башланы ћ‰ґен Анатолий Лоскутов, килеп туљтаѓас, − Ћєр кемдењ дє љырѓа сыѓып, саф ћауа ћулаѓыћы, љоштар моњон тыњлаѓыћы, тирє-яљља ҡарап ћољланѓыћы килє. Шуныњ µсµн ‰ґебеґґе генє уйламайыљ, килєсєк быуынды ла љайѓыртайыљ! Уларѓа нимє љалыр? Тєбиѓєткє ҡарата мєрхємєтле булайыљ!
Љалала тыуып, ауылды ‰ґ иткєн, 20 йыл ѓ‰мерен иген ‰ѕтере‰гє, бар ѓ‰мерен ‰ґе йєшєгєн мµхитте ћаљлауѓа баѓышлаѓан Анатолий Иванович г‰зєллекте к‰рє генє т‰гел, ћаљлай ґа, булдыра ла белгєн кеше ул. Ихатаћына килеп ине‰ менєн хайран љалаћыњ: бар ерґє таґалыљ, тәртип, ћєр нємє ꉴґењ яуын алып тора. Милє‰шє, пион, петуниялар шау сєскєлє, буяу теймєгєн бер ер ґє юљ! Агрономдыњ баљсаћында, єлбиттє, йєшелсє, емеш-елєк тє тулып ултыра. Бµхтєлек яратљан кеше ‰ґе йєшєгєн бар ерґе лє − µйµн дә, ауылын да, тирє-яѓын да тєртиптє тота.
Анатолий Иванович тє‰ґє элекке «Маљан» совхозында, аґаљ «Рассвет» хужалыѓында эшлєй, хєґер «Воздвиженка» йємѓиєтен етєклєй. Барлыљ эшлє‰ йылдарында ла ул иген ‰ѕтер剴є ниндєй ґє булћа химик сараларҙы љулланыуѓа љаршы сыљљан.
− Беґґењ Көньяҡ Урал тєбиѓєте былай ґа тµрлµ сит тєьѕиргє ‰тє лє ћиґгер. Унда ћєр нємє бер-берећенє бєйле. Бер генє быуыны юљља сыљћа ла, бар сылбырґыњ тарљалыу хє‰ефе тыуа. Хоґай ‰ґе беґгє ошо сєхрєне, ерґе биргєн. Беґ уны ниндєй хєлгє еткереп барабыґ. Є бит ер – тере организм. Ѓалимдар иѕбатлауынса, бер гектар ерґє 20 тоннаѓа яљын тереклек бар, шул тиклем ‰к љорттар, бµжєктєр. Єгєр ґє ер тере икєн, ул ‰ѕемлек, бµжєк љалдыљтарынан серетмє йыйып, ‰ґен кєрєкле матдєлєр менєн туљландыра. Билдєле агроном Терентий Семенович Мальцев єйте‰енсє, «уњыш яљшырѓан ћайын тупраљтыњ уњдырышлылыѓы ла к‰тєрелє». Ул шулай булырѓа тейеш тє.
− Тупраљты «тере» килеш ћаљлау µсµн нимєлєр эшлєйћегеґ?
− Ерґе эшкєрте‰ – игенселек системаћында мµћим элемент. Уныњ технологияћы тупраљ-климат шарттарына, культураларґы эшкєрте‰ ‰ґенсєлектєренє, уларґы сєсе‰ урынына љарай. Крєѕтиєн хужалыљтарында к‰п сыѓым т‰геп, тупраљты дµрµѕ, системалы эшкєртмєү љайћы саљта тик зыянға ѓына була.
Шуѓа к‰рє лє, урындаѓы љоро климат шарттарына, эрозияѓа би­реше‰сєнлегенє, баѕыуґарґыњ љыйланыуына љарап, тупраљты эшкєрте‰ ысулын ћайлайбыґ. ‡ґебеґґењ хужалыљ µсµн был системаны тµґµгєндє башља хужалыљтарґыњ эш тєжрибєћенє ћєм ‰ґебеґґењ тикшерене‰ материалдарына таяндыљ.
Ни µсµндµр беґґењ халыљ, ни тиклем тєрєн ћµрћєњ, шул тиклем ћєйбєт була, тигєн фекерґє. Ужым сєсер алдынан, был баѕыуѓа ниндєй культура сєселе‰енє љарамай, ћай ѓына (10 −12 см) ауыр балсыљлы тупраљты − дискылы тырма менєн, є ењел көлһыу тупраљты яѕы тµрєн-культиваторґар менєн эшкєртергє, љара пар ерен, к‰п йыллыљ ‰лєндєр ‰ѕкєн баѕыуґы тєрєнерєк ћµрµргә кєрєк.
Уњышты йыйып алѓас та µѕкµ љатламды кєѕен єйлєндермєй ћµрµп сыѓып катоклау баѕыуґарґы љый ‰лєндєренєн ныљлы таґартыуѓа булышлыљ итє. Лєкин был эште ике тапљыр башљармайынса булмай. Сµнки ямѓырћыґ йылда ла љый ‰лєндєре бер-ике аґнанан килеп сыѓа.
Бер юлы µс операцияны − ‰лєнде йолљоп, µѕкє ћалѓан, тупраљты катоклаѓан, дымды сыѓармаѕ µсµн мульча йєйгєн «Лидер» культивация агрегаты ярґамында ерґе ике тапљыр эшкєрте‰ с‰п ‰лєндєренєн љотолорѓа ярґам итє.
− Химик эшкєрте‰ сараларын љулланмаѓас, нисек баѕыуґарыѓыґґы таґа тоторѓа ћєм юѓары уњыш алыуѓа µлгєшєћегеґ?
− Єґ баѕыулы сєсе‰ єйлєнешен индере‰, љуґаљлы ‰лєндєр сєсе‰, пар ерґєре љалдырыу − беґґењ системаныњ ињ мµћим шарттары.
Љуґаљлы ‰лєндєрґє атмосфералаѓы азотты ‰ґлєштере‰ ‰ґенсєлеге бар, є пар ерґєре тупраљља ял итергє мµмкинлек бирє. Шуѓа к‰рє лє дµйµм иген майґаныныњ 20 процентын булћа ла парѓа љалдырыу мотлаљ. Ињ мµћиме, пар ерґєренењ таґа булыуы. Бына арыш сєсћєњ ине ул. Тик беґґењ ћауа шарттары быѓа љамасаулай. Йєйґєрґењ љоро киле‰е уњышты йыйып алѓандан ћуњ ћаламды баѕыу­ѓа таратып ћалырѓа мµмкинлек бирмєй. Минењ хыялым − таратљыс комбайн алыу.
− Башља хужалыљтар ћеґґењ эш тєжрибєћенє нисек љарай? Воздвиженка ауылында башља фермерґар ґа бар бит єле.
− Ињ љыуаныслыћы шул, беґґє хужаћыґ ятљан ерґєр юљ. Халыљ, берећенєн-береће к‰реп, тырышып эшлєй. Беґґењ система буйынса эшлє‰ґењ мєшєљєте лє, файґаћы ла к‰п икєнен улар ґа ањлай. Шуѓа ла химияћыґ эш итергє ынтылалар. Кєњєш, ярґам ћорап килєлєр. Бер-беребеґ менєн татыу эшлєйбеґ.
− Ћеґґењ система љайћы яѓы менєн отошло?
− Баѕыуґы химик эшкєрте‰, бер яҡтан, љиммєткє тµшє, икенсенєн, ерґењ структураћы боґола. Минераль ашламалар, химикаттар љулланылѓан ер µѕтµ ай ландшафына ољшап бара. Минераль ашламаны зыянлы уљ тип єйтмєйем. Тик беґґењ љоро климатта дым етешмєгєс, тупраљља ћењмєй, балласт барлыљља килтерє. Шуѓа ла беґ минераль ашламалар менєн мауыљмайбыґ, сєсе‰ башында ѓына бер тапљыр ћалып сыѓабыґ. Таѓы ла баѕыуґарґы химик эшкєртеү µсµн махсус техника, химик љатнашмаларѓа сыѓымдар к‰п кенє китє. Є беґґењ баѕыуґарґы ике тапљыр культивациялау арзаныраљља тµшє. Орлољтарґы ла аѓыуламайбыґ.
− ‡ткєн йылдарґаѓы љоролољтан нисек сыљтыѓыґ?
− Былтыр иген уңышы маљтанырлыљ булмаћа ла, ‰ґебеґгє етерлек орлољ єґерлєнек, хатта к‰пмећендер ћатыуѓа ла арттырґыљ, пайсыларыбыґ менєн дє иѕєплєштек, ауыл халљына ла етте. ‡ткєн йыл уњыш ћєр гектарынан – 7,2 центнер, є пар ерґєренєн 9 центнер тєшкил итте. Был башља хужалыљтарѓа љараѓанда к‰пкє юғарыраҡ ине.
− Є быйылѓы уњышты нисек ꉴаллайћыѓыґ?
− 1000 гектар майґанѓа иген культуралары, 500-өнє к‰п йыллыљ ‰лєн сєстек. Єлбиттє, ямѓырґар хєл иткес роль уйнай. Шулай ґа бµгµндєн, быйыл уњыш буласаљ, тип әйтергә мөмкин. Тик игенгє хаљтар тµшє инде. Хµк‰мєтебеґ беґґењ хєлде яљшы ањлай, ћєр яљлап ярґам љулы ћуґа. Экологик яљтан таґа продукция етештергєн, тєбиѓєткє ћаљсыл љарашлы игенселєрґе к‰тєрћєлєр, таѓы ла яљшы булыр ине. Є бит Европала химияћыґ ‰ѕтерелгєн аґыљ-т‰лек к‰пкє љиммәтерәк тора.
Эйе, химикаттар љоротљостарѓа, љый ‰лєндєренє љаршы кµрєштє, ‰ѕентелєребеґґењ тиґ ћєм ґур булып ‰ѕе‰енє ярґам итє. Тик бер љасан был беґґењ ћаулыѓыбыґѓа кире йоѓонто яћамаѕмы? Германия ауыл хужалыѓындаѓы мутант вирустарґыњ килеп сыѓыуы шул химия ѓєлємєте т‰гелме икєн?

Алћыу ҡӘЙЕПОВА.
Хәйбулла районы.